[2015లో వచ్చిన గోదావరీ నదీ పుష్కరాల సందర్భంగా శ్రీ వేంకటేశ్వర భక్తి ఛానల్ వారు ప్రసారం చేసిన
“గోదావరీ తీరంలోని దివ్యక్షేత్రాలు”
అన్న ప్రత్యేక కార్యక్రమానికి నేను వ్రాసిన స్క్రిప్ట్స్ లో నాసిక్ పై వ్రాసిన స్క్రిప్ట్ ఇది]
ఉపోద్ఘాతం
ప్రాచీనకాలం నుండి ప్రపంచంలో గురుస్థానాన్ని వహించిన మన పవిత్ర భారతదేశం ఓ ఆధ్యాత్మిక వని మాత్రమే కాదు అఖండ విజ్ఞాన ఖని కూడా!
ఈ దేశంలో ఆధ్యాత్మిక సాహిత్యంతో బాటు గణితం, పరిసర విజ్ఞానం, భౌగోళిక శాస్త్రం, వైద్య విజ్ఞానంకు సంబంధించిన ఎన్నో గ్రంథాలు వెలువడ్డాయి. ఎందరో మేధావులు తమ బుద్ధి కుశలతతో ఉద్గ్రంథాలను వ్రాసారు. అటువంటి వారిలో ఒకడు ప్రముఖ ఆయుర్వేద ఆచార్యుడైన చరకుడు.
దాదాపు రెండువేల సంవత్సరాల క్రితమే ప్రపంచ ప్రసిద్ధిని పొందిన “చరక సంహిత” అనే ఆయుర్వేద గ్రంథాన్ని వ్రాసిన వైద్యశిరోమణి చరకుడు. చరక సంహితలో నీటి లక్షణాలను వివరిస్తూ ”జలమ్ ఏకమ్/ విధమ్ సర్వమ్/ పతతి ఐంద్రమ్/ నభస్థలాత్” అని వివరించాడు చరకుడు.
ఆకాశం నుండి ఇంద్రదేవుని అనుగ్రహరూపంగా నేలపై పడే వర్షపు నీళ్ళు ఒకేవిధంగా ఉన్నట్టు కనిపించినా దేశ, కాల, పరిస్థితులకు అనుగుణంగా వేరు వేరు గుణాలను కలిగివుంటాయని చరకుని అభిప్రాయం. నేటి ఆధునిక విజ్ఞానులు కూడా ఇదే అభిప్రాయాన్ని వ్యక్తం చేసారు. జీవులకు ప్రాణాధారమైన ఈ మార్పులను గమనిస్తూ ఆ మార్పులకు అనుగుణంగా పండుగలను, ఉత్సవాలను, పర్వకాలాలను నిర్ధారించారు మన సనాతన ఋషీశ్వరులు.
మనం ప్రతి నిత్యం ఉపయోగించే జలం త్రిలోకాధిపతి ఐన ఇంద్రుని కానుకగా వర్షపు రూపంలో భూమిపైకి దిగివస్తుంది. ఆకాశం నుండి వ్రాలిన వర్షపు నీరు బావులు, కుంటలు, చెరువులలోకి చేరుతుంది. అంతేకాదు అనేక నదుల రూపంలో వందల మైళ్ళు ప్రవహిస్తాయి. నదులలోని నీరు సముద్రంలోకి చేరి, ఆవిరిగా మారి, మేఘంలోకి ప్రవేశించి, మళ్ళీ వర్షమై కురుస్తుంది. ఈ జలచక్రం అవిశ్రాంతంగా తిరుగుతూనే ఉంటుంది. ఈ చక్రం తిరిగినన్ని నాళ్ళు సృష్టి చక్రం కూడా తిరుగుతూనే ఉంటుంది. ఇదొక అంతమెరుగని జల ప్రయాణం….పంచభూతాలలో ఒకటైన నీరు మనకు చేస్తున్న గొప్ప ఉపకారం!
నీరు జంతుజాలానికీ, వృక్షజాతులకీ ప్రాణాధారమైనది. జలమే సకల జగత్తుకు తల్లి వంటిది. ఈ కారణంగానే ప్రపంచంలోని జీవనదుల తీరాలు అనేక నాగరికతలకు జన్మస్థానాలైనాయి. విశిష్టమైన సంస్కృతులు ఈ తీరాలలోనే ఆవిర్భవించాయి. అవే మానవ నాగరితా వికాసానికి తొలి అడుగులైనాయి.
ఐదువేల సంవత్సరాల క్రితం సింధూనదీ తీరంలోని హరప్పా-మొహంజొదారో ప్రాంతాలలో ఒక వెలుగు వెలిగిన అద్భుత నాగరికత సింధూ నాగరిత. సింధూ ప్రజలు నీటికి ఇచ్చిన ప్రాధాన్యత చాలా ఆశ్చర్యాన్ని కలిగిస్తుంది. సింధూ నాగరికులు నీటిని త్రాగడానికి, స్నానం చేయడానికి మాత్రమే కాక ఔషధంలా కూడా వాడేవారని పరిశోధకులు కనుగొన్నారు. విశాలమైన వీధులలో వెలసిన లోతైన నీటి బావులు హరప్పా నాగరికత సాధించిన ప్రగతికి గొప్ప నిదర్శనాలని పరిశోధకులు పేర్కొన్నారు. ఈవిధంగా ప్రాచీన యుగాల నుండీ భారతీయులకు నీటి వినియోగంపై స్పష్టమైన అవగాహన ఉండేదని తెలుసుకోవచ్చు.
నీరు ఈ సమస్త సృష్టికి ఆధారభూతమైనదని వేదాలు కీర్తిస్తున్నాయి. ఈ నీరు అన్ని జంతుజాలాల శరీర పోషణకు, శుద్ధికి ఉపయోగపడుతుంది. అంతే కాదు ఒక దివ్య ఔషధంగా కూడా పనిచేస్తుంది.
అంతరంగ శుద్ధికి భారతీయ సాంప్రదాయం ఎంత ప్రాధాన్యం ఇచ్చిందో బహిరంగ శుద్ధికి అంతే ప్రాధాన్యతను ఇచ్చింది. ఇందులో భాగంగానే మడి, మైల అన్న భావనలు వచ్చాయి. దేహాన్ని, మనసును శుద్ధి చేసుకునేందుకే తీర్థయాత్ర అనే సంప్రదాయాన్ని ఏర్పరిచారు ప్రాచీన భారతీయులు.
ఆకలి వేసిన బిడ్డ ఏడుస్తూ అమ్మ దగ్గరికి వస్తుంది. ఆకలితో ఏడుస్తున్న బిడ్డ దగ్గరకు తల్లి పరుగెడుతుంది. అలాగే జ్ఞానులు, యోగులు, మహానుభావులు తాము ఉన్న చోటుకే ఆ పరాత్పరుని రప్పించుకుంటారు. సాధనా మార్గంలో బుడి బుడి అడుగులు వేస్తున్న భక్తులను తన వద్దకు రప్పించుకుంటాడు భగవంతుడు. భక్తులు భగవంతునికి దగ్గరవడానికి చేసేదే ’ప్రయత్నం’ అంటారు. అలాంటి ఒక ముఖ్య ప్రయత్నమే “తీర్థ పర్యటన”.
తీర్థ యాత్రలను చేసే వారి మనసు నిశ్చలమైన భక్తితో నిర్వికారుని నిర్మల రూపాన్ని చింతించడంలో లీనమవుతుంది. పుణ్యక్షేత్రాలలో ఉండే దివ్య తీర్థాలు, నదులలో స్నానం చేయడం వల్ల దేహము, మనసు పవిత్రమవుతాయి. ఆ పవిత్రమైన మనసులో దేవుడు నెలకొంటాడు.
@@@@@
పరమాత్ముని వివిధ అంగాల నుండి పుట్టినవే నదులుగా పేరు పొందాయని పురాణాలు తెలుపుతున్నాయి. పరమ పవిత్రమైన, సర్వశ్రేష్ఠమైన గంగానది, శ్రీమన్నారాయణుని పాదకమలం నుండి ప్రభవించింది. వరాహ స్వామి దంతాల నుండి తుంగ, భద్రా నదులు జన్మించాయి. ఆవిధంగానే వరాహ స్వామి నేత్రాల నుండి నేత్రావతీ నది ఆవిర్భవించాయని పురాణాలు తెలుపుతున్నాయి. సర్వలోకశుభకరుడైన భగవంతుడు అమితమైన దయతో సృష్టించిన ఈ పవిత్ర నదీ నదాలు భారతదేశం నాలుగు దిక్కులా ప్రవహిస్తూ, భారతీయులకు మహోపకారాన్ని చేస్తున్నాయి.
భగవంతుడి దివ్యదేహం నుండి ఆవిర్భవించిన నదులను స్మరిస్తూ “గంగే చ యమునే చైవ/ గోదావరి సరస్వతి/ నర్మదా సింధు కావేరీ/ జలేస్మిన్ సన్నిధం కురు” అంటూ స్నానాన్ని ఆచరించడం ప్రాచీన సాంప్రదాయం. ఈ గంగా, యమునా మొదలైన మహానదులు అటు భుక్తిని ఇటు ముక్తిని అందిస్తున్న పుణ్య జీవ ధారలు. ఈ నదులలో గంగ తరువాత పరమ పవిత్రమైన నది – దక్షిణ భారతావనిలో ప్రవహిస్తున్న గోదావరీ నది.
భరతఖండంలోని ఏడు మహానదుల్లో గోదావరి ఒకటి. గంగ తరువాత అత్యంత పవిత్రమైనది ఈ నది. మహారాష్ట్రలోని ఆది జ్యోతిర్లింగ క్షేత్రమైన త్ర్యంబకం ఈ నదికి పుట్టినిల్లు. మన రాష్ట్రంలోని అంతర్వేది మెట్టినిల్లు. పుట్టినింటి నుండి దాదాపు 1500కి.మి ప్రవహించి మెట్టినింటిని చేరుతుంది. తాను ప్రయాణిస్తున్న ఈ దారి పొడవునా ప్రకృతిని, జంతువులను, మానవులను ఉద్ధరిస్తూ, ఊరడిస్తూ సాగుతుంది ఈ గోదావరి.
గోదవరీ నది మహిమ పద్మ, వరాహ, బ్రహ్మాండ పురాణాల్లో వర్ణితమై ఉంది. అంతే కాదు ప్రతి రోజు చేసే సంకల్పంలో “గోదావర్యా: దక్షిణే తీరే….” అని చెప్పడం గోదావరీ వైశిష్ట్యానికి ప్రత్యక్ష సాక్ష్యం.
ఆది జ్యోతిర్లింగ క్షేత్రమైన త్య్రయంబకేశ్వరంలోని బ్రహ్మగిరి పర్వతంపై ఆవిర్భవించిన గోదావరీ నది ఆ పుణ్యధామం నుండి ప్రయాణించి, త్య్రయంబకానికి నలభై కిలోమీటర్ల దూరంలో గల చక్రతీర్థం వద్ద పశ్చిమవాహినీ గంగ తో సంగమిస్తుంది. ఈ చక్రతీర్థం వద్దనే ఉద్ధృత ప్రవాహ రూపాన్ని దాల్చే గోదావరి తన తదుపరి మజిలీగా నాసిక్ పట్టణాన్ని చేరుతుంది.
నాసిక్ పట్టణం
మహారాష్ట్రలోని ప్రముఖ పట్టణాల్లో నాసిక్ ఒకటి. ఈనాడు అనేక పరిశ్రమలతో కూడి, ప్రముఖ ఉత్పాదక కేంద్రంగా పేరు పొందిన నాసిక్ పట్టణం ప్రాచీనకాలం నుండి మహాపుణ్యస్థలిగా పురాణ ప్రసిద్ధమయింది. కృతయుగంలో ప్రజాకంటకులైన ముగ్గురు రాక్షసుల్ని విష్ణువు, శివుడు కలసి వచ్చి ఈ ప్రాంతంలో సంహరించడం వల్ల “త్రికంటకం” అని, ద్వాపర యుగంలో “జనస్థానం” అని పిలువబడిన ఈ ప్రాంతం త్రేతాయుగంలో “పంచవటి”గా ప్రసిద్ధి చెందింది. నాలుగు యుగాలలోనూ పుణ్యస్థలిగా ప్రసిద్ధి చెందిన నాసిక్ ను ’దక్షిణ కాశీ’గా కూడా పిలుస్తారు.
భారతదేశపు ప్రముఖ ఇతిహాసాలైన రామాయణ, మహాభారతాలలో నాసిక్ పట్టణానికి సంబంధించిన ఉల్లేఖనాలు ఉన్నాయి. మధ్యయుగాల దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో నాసిక్ ప్రాంతం అత్యంత కీలకమైన పట్టణంగా ఆవిర్భవించింది. ఆవిధంగా నేటి నాసిక్ పౌరాణిక, చారిత్రక, సాంఘిక, సాంస్కృతిక ప్రాముఖ్యతను సంతరించుకున్న పట్టణంగా వెలుగొందుతోంది.
రామకుండ్/గంగా గోదావరీ ఘాట్
చక్రతీర్థం నుండి బయలుదేరిన గోదావరీ నది నాసిక్ పట్టణాన్ని చేరాక మొదటగా ఇక్కడి “రామతీర్థం”లో భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. ఈ రామతీర్థాన్ని “రామకుండ్” అని కూడా పిలుస్తారు.
సింహస్థ గోదావరీ మహాకుంభమేళా సందర్భంగా నిర్వహించే ప్రపంచ ప్రసిద్ధ “షాహీ స్నాన్” ఇక్కడే జరగడం వల్ల ఈ రామతీర్థాన్ని “గంగా గోదావరీ ఘాట్” అని కూడా పిలుస్తారు.
అనేక దేవాలయాలతో పరివేష్ఠితమైన ఈ రామతీర్థం భక్తులకు అలౌకిక ఆనందాన్ని కలిగిస్తుంది. ఈ రామతీర్థం వెనుక భాగంలో సుమిత్రా తనయుడు, నిత్యరామసేవదీక్షాదక్షుడైన లక్ష్మణస్వామి పేరుతో వెలసిన లక్ష్మణ తీర్థం దర్శనమిస్తుంది. ఈ తీర్థంలోని పవిత్ర గోదావరీ జలాల్లో భక్తులు స్నానమాచరిస్తారు.
లక్ష్మణ కుండం తరువాత అంజనాసుతుడు, అక్షకుమారహర్తుడు, శ్రీరామపాదారవింద దాసుడైన హనుమంతుడి పేరుతో వెలసిన హనుమాన్ కుండం దర్శనమిస్తుంది. ఈ తీర్థంలో కూడా భక్తులు పవిత్ర స్నానాలు చేస్తారు.
శ్రీ రామతీర్థం పుణ్యతీర్థంగానే కాక పవిత్ర నదీ సంగమ క్షేత్రంగా కూడా ప్రసిద్ధి చెందింది. ఈ తీర్థంలో గోదావరీ – అరుణా – వరుణా నదుల సంగమం జరుగుతుంది. ఈ అరుణా, వరుణా నదులు అంతర్వాహినులుగా వచ్చి గోదావరిలో కలుస్తాయి. నదుల కంటే నదీ సంగమ ప్రదేశాలు ఉత్తమమైనవని శాస్త్రాలు వివరిస్తున్నాయి. ఆవిధంగా గోదావరీ-అరుణా-వరుణా నదుల సంగమస్థలి ఐన రామతీర్థం అత్యంత పవిత్రమైన స్నానఘట్టంగా ప్రసిద్ధిని పొందింది.
జన్మస్థలి ఐన త్ర్యయంబకం నుండి పశ్చిమవాహినిగా ప్రవహిస్తూ వచ్చిన గోదావరీ నది ఈ రామతీర్థం వద్దనే దక్షిణాభిముఖంగా ప్రవహించడం ఆరంభిస్తుంది. ఆవిధంగా ఈ రామతీర్థం వద్దనే గోదావరీ నది “దక్షిణ వాహిని” అన్న ఖ్యాతిని పొందుతుంది.
“పంచవట్యాం విశేషేణ/ గోదా దక్షిణ వాహినీ/ శ్రీ రామచంద్ర ప్రసాదేన/ భక్తి ముక్తి ప్రదాయినీ” అని శాస్త్రాలు ఈ దక్షిణవాహినీ ప్రదేశాన్ని విశేషంగా వర్ణిస్తున్నాయి. పంచవటీ క్షేత్రమైన నాసిక్ వద్ద శ్రీ రామచంద్రుని ప్రసాద రూపంలో లభిస్తున్న దక్షిణవాహినీ గోదావరీ నది భక్తి ముక్తి ప్రదాయినీ అని తలచి, నమస్కరించే భక్తులను ఆ శ్రీరామవరప్రసాది ఐన గోదావరీ మాత తప్పక అనుగ్రహిస్తుంది.
నదీ సంగమ క్షేత్రాలతో బాటు నదులు తమ దిశలను మార్చుకునే ప్రదేశాలను ఉత్తమ క్షేత్రాలుగా పురాణాలు, సంహితలు కీర్తిస్తున్నాయి. ఆవిధంగా రామతీర్థం ఒక ప్రత్యేకమైన, విశిష్ఠమైన, అమోఘమైన పుణ్యతీర్థం. నదీ దిశా పరివర్తనా క్షేత్రంగాను, మూడు నదుల సంగమక్షేత్రంగాను వాసికెక్కిన అరుదైన క్షేత్రాలలో ఈ రామతీర్థం ఒకటి. ఈ కారణం వల్లనే ఇక్కడ నిత్యం వందలాది భక్తులు పుణ్య స్నానాన్ని ఆచరించి తరిస్తుంటారు.
శ్రీ రామచంద్రుడు వనవాస కాలంలో దశరథునికి ఇక్కడే పిండప్రదానం చేయడం వల్ల ఈ తీర్థానికి “రామతీర్థం” అన్న సార్థక నామధేయం కలిగింది. “రామతీర్థం”లో పిండప్రదానం చేస్తే పితరులు బ్రహ్మలోకాన్ని పొందుతారని స్థలపురాణం తెలుపుతోంది. రామకుండంలో పితృశ్రాద్ధాన్ని నిర్వహించడం వల్ల పితరులు బ్రహ్మలోకప్రాప్తితో బాటు నిర్వహించిన వారికి పితృదోషం తొలగిపోతుందని ప్రతీతి. భారతీయ ధర్మశాస్త్రం గతించిన పితరులకు అంత్యక్రియలతో బాటు శ్రాద్ధకర్మలను కూడా చేయాలని సూచిస్తోంది. శ్రాద్ధకర్మల్ని ఆచరించకపోవడం వల్ల “పితృదోషం” సంభవిస్తుందని ధర్మశాస్త్రం హెచ్చరిస్తోంది. నాసిక్ పుణ్యక్షేత్రంలో వెలసిన రామతీర్థంలో శ్రాద్ధకర్మల్ని నిర్వహిస్తే పితృదోషం తొలగిపోతుందని స్థలపురాణం తెలుపుతోంది. శ్రీమన్నారాయణుని అవతారమైన శ్రీరాముని పాదస్పర్శతో పునీతమైన “రామతీర్థం”లో భక్తులు గతించిన తమ పితరులకు పిండప్రదానం చేస్తారు.
జన్మనిచ్చిన తల్లిదండ్రులను “పితరులు” అని పిలుస్తారు. ప్రపంచంలో జీవించడానికి కావలసిన వ్యవహారాల పట్ల జ్ఞానాన్ని, అవగాహనను కల్పించడంలో తల్లిదండ్రులు ప్రధాన పాత్రను పోషిస్తారు. బిడ్డలను ఎల్లప్పుడూ రక్షించడానికై తపన పడే వ్యక్తి కనుక తండ్రిని “పిత” అని పిలిచింది శాస్త్రం. బిడ్డల మనసును తెలుసుకొని వారిని ఊరడించి, పోషించే తల్లిని “మాతా” అని ప్రేమతో పిలిచింది శాస్త్రం. వీరిద్దరినీ కలిపి “పితరులు” అని ఉమ్మడిగా పిలుస్తారు. ఆవిధంగా పుత్రులు తమకు రక్షణను, ప్రేమను, పోషణను అందించిన పితరుల పట్ల గౌరవాన్ని కలిగివుండాలి. “మాతృదేవోభవ/ పితృదేవోభవ” అన్న వేదవాక్కును అనుసరించి తల్లిదండ్రుల పట్ల పూజ్యభావాన్ని ఎల్లప్పుడూ కలిగివుండాలి. వేదోక్తమైన ఈ విషయాన్నే మరింత స్పష్టం చేస్తూ మహాకవి కాళిదాసు కూడా “జగతః పితరౌ వందే పార్వతీ పరమేశ్వరౌ” అని తల్లిదండ్రుల వైశిష్ట్యాన్ని, గొప్పదనాన్ని దశదిశలా చాటాడు.
పితరులు జీవించివున్నప్పుడే కాక వారు గతించిన తరువాత కూడా వారి అనుగ్రహాన్ని కోరుతూ పూజించాలని గరుడపురాణం స్పష్టం చేస్తోంది.
మరణించిన పితరుల తృప్తికై అత్యంత శ్రద్ధతో చేసే కార్యమే “శ్రాద్ధ కర్మ”గా ప్రసిద్ధికెక్కింది. జన్మను ఇచ్చి, ఆధ్యాత్మిక సాధనకు అవసరమైన మానవ దేహాన్ని ఇచ్చి, రక్షణను, పోషణను అనుగ్రహించిన తల్లిదండ్రులను స్మరించుకొంటూ వారు గతించిన రోజున అత్యంత శ్రద్ధతో చేసే పూజాక్రమమే “శ్రాద్ధం.”
“ఆయురారోగ్య మర్థం చ/ పుత్రపౌత్రాదికం తథా/ వాంఛద్బిః సతతం స్తవ్యాః/ స్తోత్రేణానేన వై యతః” పవిత్ర కార్యమైన శ్రాద్ధకర్మను నిర్వహించి, పితరులను స్మరించిన వారికి ఆయుష్షు, ఆరోగ్యం, ఐశ్వర్యాభివృద్ధితో సహా పుత్రలాభం కూడా కలుగుతుందని గరుడపురాణంలో సాక్షాత్ శ్రీకృష్ణపరమాత్మ విశదీకరించాడు.
“దేవైర్ అపి హి తర్ప యంతే/ యే శ్రాద్ధేశు స్వధోత్తరైః” అన్న పురాణ వచనాన్ని స్వయంగా ఆచరించి చూపిన ఆదర్శ పుత్రుడు శ్రీరామచంద్రుడు. అనాదినిత్యుడు, ఆదిమధ్యాంతరహిడు, దేవదేవోత్తముడైన శ్రీమన్నారాయణునికి తల్లిదండ్రులు లేరు. శ్రీరామ, కృష్ణాది అవతార రూపాలలో ఈ భువిపై వెలసినప్పుడు తల్లిదండ్రులను విశేషంగా గౌరవించి, పూజించాడు. వారు గతించిన తరువాత అంత్యకార్యాలను, శ్రాద్ధకర్మలను అత్యంత శ్రద్ధాభావంతో వినీతుడై ఆచరించాడు. కర్మబంధాలు లేని ఆ కర్మదూరుడు కర్మల్ని ఆచరించడం మానవులకు ఆ కర్మల గొప్పదనాన్ని పరిచయం చేయడనికే అని జ్ఞానులు ఉపదేశించారు.
“గతులన్నీ ఖిలమైన కలియుగమందున గతి ఈతడే” అని అన్నమయ్య ప్రార్థించిన పరమపురుషుడు శ్రీనివాసుడే శ్రీరామునిగా అవతరించి పవిత్ర గోదావరీ నదీ తీరంలో వెలసిన ఈ రామతీర్థంలో పితృకార్యాన్ని నిర్వహించాడు.
“తస్య పాప విముక్త్యర్థం/ యత్క్షణం తర్పయామ్యహమ్/ ఇతి గౌతమీ తటే త్రీణి/ అంజలి ఉదకాని ప్రక్షిపేత్” అంటూ ఎవరు మూడు దోసిళ్ళ తో గోదావరీ జలాన్ని తీసుకుని పితృదేవతలకు జలతర్పణం చేస్తారో వారు సర్వపాపాల నుండి విముక్తులవుతారని పురాణాలు చాటుతున్నాయి. శ్రీరామచంద్ర పవిత్ర హస్తస్పర్శతో పునీతమైన పావన గోదావరీ జలాలతో రామతీర్థంలో అర్పించే పితృతర్పణం అనన్య సామాన్యమైన పుణ్యాన్ని ప్రసాదిస్తుంది. పితృదేవతల అనుగ్రహాన్ని పొందదలచిన భక్తులు ఈ రామతీర్థంను తప్పక దర్శించాలి.
శ్రీ రామతీర్థంలో భక్తులు పిండప్రదానంతో బాటు అస్థినిమజ్జనం కూడా చేస్తారు. ఇక్కడ ప్రతిరోజూ దేశం నలుమూలల నుండి, విదేశాల నుండి కూడా భక్తులు వచ్చి మరణించిన తమ వారి అస్థికలను రామతీర్థంలో నిమజ్జనం చేస్తారు. ఈ తీర్థంలో నిమజ్జనం చేసిన అస్థికలు మూడు గంటలలోనే సంపూర్ణంగా కరిగిపోతాయని స్థానికులు చెబుతారు. రామతీర్థం ఒడ్డున అస్థినిమజ్జనానికై ప్రత్యేక ప్రాంతాన్ని ఏర్పాటు చేసారు. ఈ ప్రత్యేక స్థలంలోనే భక్తులు అస్థినిమజ్జనం చేస్తారు.
పరమ పవిత్రమైన రామతీర్థం చుట్టుప్రక్కల పురాణ ప్రసిద్ధాలైన దేవాలయాలు ఎన్నో దర్శనమిస్తాయి. ఈ దేవాలయాల్లో శ్రీ సుందర నారాయణ మందిరం, శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరం, శ్రీ కపాలేశ్వర మందిరం, శ్రీ గంగా గోదావరీ మందిరం, శ్రీ నారో శంకర మందిరాలు ప్రముఖమైనవి. ఈ ఆలయాల నుండి వినవచ్చే ఘంటానాదాలతో పవిత్ర రామతీర్థం పరిసరాలు భక్తులకు అలౌకిక ఆనందాన్ని కలిగిస్తాయి.
గంగా గోదావరీ మందిరం
రామతీర్థం తీరంలో వెలసిన మహిమాన్విత ఆలయం శ్రీ గంగా గోదావరీ మందిరం. ఈ మందిరంలో పరమపావని ఐన గంగా గోదావరీ దేవి వివిధ హారాలతో అలంకృతురాలై, దివ్యమకుటధారిణియై భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది.
“నానారత్న మయాభాఢ్యామ్/ లసన్మకుట ధారిణీమ్/ ముక్తామాణిక్య సమ్మిశ్ర/ దివ్యాభరణ భూషితామ్” – “తల్లీ, అనేక రత్నాలను, ఆభరణాలను, ప్రకాశించే కిరీటాన్ని ధరించిన నీకు మా నమోవాకాలు” అంటూ ఎవరు గోదావరీ దేవిని స్తుతించి, నమస్కరిస్తారో వారికి అనంత పుణ్యం లభిస్తుంది.
గోదావరీ నది దక్షిణాభిముఖంగా ప్రవహించే పుణ్యస్థలమైన రామతీర్థం వద్ద వెలసిన ఈ గంగా గోదావరీ మందిరాన్ని నిత్యం వందలాది భక్తులు దర్శించుకొంటారు. మందిరంలో నెలకొనివున్న అమ్మవారి పాదాలకు భక్తితో నమస్కరించి, ఆ నదీమతల్లి అనుగ్రహానికై ప్రార్థిస్తారు.
ముఖ్య ప్రాచీన గోదావరీ మందిరం
రామతీర్థం పరిసరాల్లో వెలసిన మరొక దివ్య మందిరం శ్రీ ముఖ్య ప్రాచీన గోదావరీ మందిరం. ఈ మందిరంలో గోదావరీ దేవి చతుర్భుజాలతో అలరారుతూ భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. మందిర అంతర్భాగంలో నల్లని రాతితో చేసిన కూర్మం ఐహిక వాంఛలనుండి మానవులు దూరంగా ఉండాలనే సందేశాన్ని ఇస్తూ కనిపిస్తుంది.
గర్భాలయంలో కర్మసాక్షి, ప్రత్యక్షదైవమైన సూర్యుడు, ఆహ్లాదాన్ని, చల్లదనాన్ని ప్రసాదించే చంద్రుడు, బుద్ధిబలాన్ని, స్థైర్యాన్ని అనుగ్రహించే హనుమంతుని మూర్తుల్ని కలిగిన వెండి కవచం, ఆ కవచం ముందు భాగంలో ఆకుపచ్చని చీరను ధరించిన గోదావరీ దేవి దర్శనమిస్తుంది. భారతీయ సనాతన సాంప్రదాయంలో రంగులకు ప్రత్యేక స్థానం ఉంది. ఆకుపచ్చ రంగును శాంతికి, సంతోషానికి ప్రతీకగా భావిస్తారు. ముఖ్యంగా మహారాష్ట్ర ప్రాంతంలో సంతోషంతో కూడుకున్న జీవితానికి సూచనగా ఆకుపచ్చ రంగును ఉపయోస్తారు. ఆవిధంగా గోదావరీ దేవి ఆకుపచ్చని చీరతో దర్శనమిస్తూ గోదావరీ నదీతీర ప్రాంతాల్లోని ప్రజలు సుఖశాంతులతో జీవితాలను గడుపుతారని సూచిస్తూ ఈ ముఖ్య ప్రాచీన గోదావరీ మందిరంలో నెలకొనివుంది. అనేక హారాలను అలంకరించుకుని, నయనానందకరంగా దర్శనమిచ్చే గోదావరీ దేవిని ముఖ్యప్రాచీన గోదావరీ మందిరంలో దర్శించుకుని ధన్యులవుతారు భక్తులు.
సింహస్థ గౌతమీ గంగా గోదావరీ భాగీరథీ మందిరం
గోదావరీ నది మహానదిగా రూపుదిద్దుకునే నాసిక్ పట్టణంలోని రామతీర్థం ఒడ్డున మరొక గోదావరీ దేవి మందిరం ఉంది. ఈ మందిరాన్ని “సింహస్థ గౌతమీ గంగా గోదావరీ భాగీరథీ మందిరం”గా పిలుస్తారు. ఈ మందిరం అత్యంత వైశిష్ట్యపూర్ణమయిన మందిరం. ఈ మందిరాన్ని పన్నెండు సంవత్సరాలకు ఒకసారి మాత్రమే తెరుస్తారు. సింహరాశిలో బృహస్పతి ప్రవేశించడంతో గోదావరీ నదీ పుష్కరాలు ఆరంభమవుతాయి. ఈ పుష్కరాలనే మహారాష్ట్రలో “సింహస్థ కుంభమేళా”గా వ్యవహరిస్తారు. ఈ “సింహస్థ గౌతమీ గంగా గోదావరీ భాగీరథీ” మందిరాన్ని కేవలం కుంభమేళా సమయంలో మాత్రమే తెరుస్తారు. పదమూడు నెలల పాటు సాగే కుంభమేళా సమయంలో ఈ మందిరం పదమూడు నెలల పాటు భక్తుల దర్శనార్థమై తెరచివుంటుంది. మిగిలిన సమయాల్లో ఈ మందిరాన్ని మూసివుంచుతారు. కుంభమేళాలో కాక ఇతర సమయాల్లో వచ్చే భక్తులు ఆలయ ద్వారం వద్దనే పూజలు జరిపి, సింహస్థ గౌతమీ గంగా గోదావరీ భాగీరథీ మాతను సేవిస్తారు.
ఈ మందిర ప్రాంగణంలో గౌతమ ఋషి విగ్రహం జటామకుటంతో, విశాల నేత్రాలతో భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. సప్తఋషులలో ఒకడైన గౌతమ ఋషి ప్రక్కనే ఆ మహాఋషి అర్ధాంగి, మహాపతివ్రత ఐన అహల్యాదేవి విగ్రహం కూడా దర్శనమిస్తుంది. గోదావరీ నది ఆవిర్భావానికి కారకులైన ఈ ఋషి దంపతులకు నమస్కరించి కృతార్థులవుతారు భక్తులు.
దుతోండ్యా మారుతి
“గంగా గోదావరీ ఘాట్”గా కూడా పిలువబడే రామకుండ్ తీరంలో మహాబలశాలియై, సంజీవనగిరిధారి, లక్ష్మణ ప్రాణదాత ఐన హనుమంతుడు “దుతోండ్యా మారుతి”గా దర్శనమిస్తాడు. మరాఠాలో దుతోండ్యా అంటే రెండు ముఖములు కలిగిన అని అర్థం. ఇక్కడి హనుమంతుడు ద్విముఖాలతో దర్శనమివ్వడం విశేషం. దుతోండ్యా మారుతి విగ్రహాన్ని ఉత్తర, దక్షిణ దిశల్లో ఉండేట్టుగా మలచారు. దక్షిణ దిశగా వెలసిన మారుతి వీరాంజనేయ స్వామిగా ఉద్దండ గదాదండాన్ని ధరించి దర్శనమిస్తాడు. ఆ వీరాంజనేయుడు తన పాదాలతో రాక్షసుణ్ణి సంహరిస్తూ, అభయహస్తంతో భక్తులను అనుగ్రహిస్తూ దర్శనమిస్తాడు. ఉత్తర దిశగా వెలసిన ఆంజనేయుడు అత్యంత సౌమ్యమూర్తియై, ముకుళిత హస్తాలతో భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. శ్రీరామచంద్రుని పట్ల గల అనన్య దాసభావాన్ని ప్రతిబింబిస్తూ దర్శనమిచ్చే ఈ దాసాంజనేయుణ్ణి ప్రతినిత్యం భక్తులు భక్తిశ్రద్ధలతో కొలుస్తారు.
“ప్రసన్నాంగరాగం/ ప్రభాకాంచనాంగం/ జగద్భీత శౌర్యం/ తుషారాద్రి ధైర్యమ్
తృణీభూత హేతిం/ రణోద్యద్ విభూతిం/ భజే వాయుపుత్రం/ పవిత్రాప్త మిత్రమ్”
అంటూ శ్రీ ఆంజనేయ భజంగ స్తోత్రం వర్ణించే హనుమంత రూప విశేషాలకు ప్రతీకగా ఈ దుతోండ్యా మారుతి భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
గోదావరీ నది ప్రవాహ స్థాయిని సూచించే ప్రతిమగా కూడా దుతోండ్యా మారుతీ స్వామిని ఇక్కడి స్థానికులు భావిస్తారు. స్వామివారి విగ్రహంలోని ఏయే భాగాలు గోదావరి నీటిలో మునిగాయో చూసి, దానిని బట్టి వరద ప్రవాహాన్ని, నది లోతును అంచనా వేస్తారు స్థానికులు.
శ్రీ స్వయంభు బాణేశ్వర మహాదేవ మందిరం
సింహస్థ గౌతమీ గంగా గోదావరీ భాగీరథీ మందిరానికి అత్యంత సమీపంలో శ్రీ స్వయంభు బాణేశ్వర మహాదేవ మందిరం భక్తులకు శివ దర్శన సౌభాగ్యాన్ని కలిగిస్తుంది. ఐదుపడగలతో కూడి, తామ్రమయమైన నాగఫణి ఛాయలో శ్రీ బాణేశ్వర మహాదేవుడు భక్తులను అనుగ్రహిస్తూ దర్శనమిస్తాడు. స్వామివారికి ఎదురుగా ప్రమథగణ ప్రథముడైన నందీశ్వరుడు అమృతశిలా శిల్పరూపంలో ఆసీనుడైవుంటాడు. శ్రీ బాణేశ్వర మహాదేవ్ ప్రక్కలో గణనాయకుడైన విఘ్నేశ్వరుడు కొలువుదీరి భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. ఎటువంటి గోడలు, అడ్డంకులు లేని సరళ సుందరమైన మందిరంలో కొలువైవున్న స్వయంభు బాణేశ్వర మహాదేవ్ ను అనునిత్యం భక్తులు సేవించి, తరిస్తుంటారు.
శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరం
శ్రీ రామ కుండం తీరాననే వెలసిన మహత్తర శివ సన్నిధానమే శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరం. దాదాపు మూడువందల యాభై సంవత్సరాల క్రితం 1662వ సంవత్సరంలో నిర్మితమైన ఈ ఆలయం నల్లటి నిప్పురాళ్ళతో నిర్మించబడింది. ఈ ఆలయ నిర్మాణం త్ర్యయంబకేశ్వరాలయ నిర్మాణాన్ని పోలివుంటుంది. శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మహాదేవ మందిరానికి అనేక ప్రత్యేకతలు ఉన్నాయి. ఈ మందిరంలో రెండు నందులు వెలసివుండడమే మొదటి ప్రత్యేకత. గర్భాలయంలోని శ్రీ నీలకంఠేశ్వర స్వామి వారి లింగానికి రెండు పానమట్టాలు ఉండడం మరొక ప్రత్యేకత. రెండు నందులు, రెండు పానమట్టాలతో విలసిల్లే శ్రీ నీలకంఠేశ్వర స్వామి మందిరంను అనునిత్యం వందలాది భక్తులు దర్శించి, తరిస్తుంటారు.
రామతీర్థం నుండి శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరానికి దారి తీసే మెట్లను ఎక్కి మందిర ప్రాంగణంలోకి ప్రవేశించగానే నల్లరాతితో చేసిన నంది విగ్రహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. మహాశివుని ప్రమథగణాల్లో ప్రథముడైన ఈ నందీశ్వరుడు మహాశంకరునికి వాహనం మాత్రమే కాదు కైలాసానికి ద్వారపాలకుడు కూడా. శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరంలో ఆసీనుడైవున్న ఈ నందిని శివుని ప్రమథగణాల్లో అగ్రగణ్యుడైన కాలభైరవుడే ఇక్కడ ప్రతిష్టించాడని ప్రతీతి. ఇందుకు నిదర్శనంగా నందీశ్వరుని ముఖభాగం క్రింద నిలబడివున్న కాలభైరవ మూర్తి భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. పరమశివుని అంశగా భావించే కాలభైరవుడు చేతులు జోడించి, నీలకంఠేశ్వర స్వామిని తదేకంగా వీక్షిస్తున్నట్టుగా దర్శనమిస్తాడు. కాలభైరవుని వెనుకభాగంలో నందీశ్వరుడు ఉదయరవి కిరణాల వెలుగులో ఉన్నతాసీనుడై దర్శనమిస్తాడు. ధ్యానభంగిమలో ఆసీనుడైవున్న నందీశ్వరుడు గర్భాలయంలో శతకోటి రవితేజాన్ని మీరి మిరుమిట్లు గొలిపే శివతేజాన్ని కన్నార్పకుండా చూస్తున్నట్టుగా దర్శనమిస్తాడు. ఈ శివగణాల దర్శనంతో భక్తులు ఆనంద పారవశ్యంలో మునిగి, శివనామస్మరణతో మందిరంలోకి ప్రవేశిస్తారు.
శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరంలోని మహామండపం అష్టభుజాకృతిలో దర్శనమిస్తుంది. ఈ మందిరం అష్ట దిక్కులలోనూ అద్భుత శిల్పసౌందర్యం చూపరులను మంత్రముగ్ధుల్ని చేస్తుంది. మూడువందల యాభై ఏళ్ళ క్రిందట మలచిన శిల్పాలు నేటికీ చెక్కు చెదరకుండా నిలచివుండి కనువిందుగా కనిపిస్తాయి. అష్టభుజాకృతిలో వెలసిన ఈ మహామండపంలో శ్వేత నందికేశ్వరుడు మనోహరమైన భంగిమలో ఆసీనుడై భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. ఆలయ ప్రాంగణంలో దర్శనమిచ్చే నందీశ్వరుడు నలుపు వర్ణంలో, కాలభైరవ ప్రతిష్టితమై దర్శనమిస్తే ఆలయ అంతర్భాగంలోని ఈ శ్వేత నందీశ్వరుడు మార్కండేయ ఋషి ప్రతిష్టితుడై భక్తులకు దర్శన భాగ్యాన్ని కలిగిస్తాడు. ఈ శ్వేత నంది ముఖం క్రింది భాగంలో శివలింగాన్ని ఆలింగనం చేసుకున్న మార్కండేయుడు భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
పూర్వం మృకండ మహర్షి తపస్సు చేసి అల్పాయుష్కుడైన మార్కండేయుణ్ణి కుమారునిగా పొందాడు. పరమశివ భక్తుడైన మార్కండేయుడు నిరంతర శివధ్యాన నిమగ్నుడై, నిత్య శివారాధనతత్పరుడవుతాడు. మార్కండేయుని ఆయుష్షు తీరడంతో అతని ప్రాణాలను హరించడానికై మృత్యుదేవత ఐన యమధర్మరాజు విచ్చేసాడు. శివధ్యానపరాయణుడైన మార్కండేయుడు శివపూజను పూర్తి చేసి వస్తానని చెబుతాడు. అందుకు సమ్మతించని యముడు తన కాలపాశంతో మార్కండేయుణ్ణి బంధించబోతాడు. భయభీతుడైన మార్కండేయుడు తాను పూజిస్తున్న శివలింగాన్ని బలంగా ఆలింగనం చేసుకొంటాడు. యముడు విసిరిన కాలపాశం మార్కండేయుడితో బాటు శివుణ్ణి కూడా బంధిస్తుంది. కుపితుడైన పరమశివుడు ప్రత్యక్షమై దుర్నిరీక్ష్యమైన త్రిశూలంతో దండధరుడైన యముణ్ణి శిక్షించాడు. శివభక్తుని పట్ల చేసిన అపచారాన్ని మన్నించమని యముడు ప్రార్థించడంతో కపర్ది శాంతించి మార్కండేయునికి అఖండమైన ఆయుష్షును వరంగా కటాక్షించాడు.
శివనామస్మరణలోని శక్తిని ప్రపంచానికి ప్రదర్శించిన భక్త మార్కండేయుని దర్శనాన్ని నీలకంఠేశ్వర మందిరంలో పొందిన భక్తులు శివమహిమను స్మరించుకొంటారు.
అష్టకోణాత్మకమైన మహామండపాన్ని దాటి చతుర్భుజాకారంలో నిర్మితమైన అంతరాళంలోకి ప్రవేశిస్తారు భక్తులు. ఈ అంతరాళం కూడా శిల్పకళాశోభితమై అలరారుతూవుంటుంది. అంతరాళం తరువాత శ్రీ నీలకంఠేశ్వరుడు వెలసిన గర్భగృహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది.
అద్భుతమైన ఆధ్యాత్మిక చైతన్యంతో అలరారే గర్భగృహంలో నలుపు, తెలుపు పానమట్టాలతో, మహత్తరమైన తేజస్సుతో అలరారే శ్రీ నీలకంఠేశ్వర స్వామి లింగాకృతిలో భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. జీవరాశులకు అంతరంగమై, అనవరతం వారిని ప్రేరేపించి, నడిపించే పరమశివుణ్ణి శ్వేత లింగరూపంలో దర్శించి పునీతులవుతారు భక్తులు.
ఈ సమస్త భారతదేశంలో రెండు పానమట్టాలను కలిగిన ఏకైక శివాలయం ఈ నీలకంఠేశ్వర మందిరమేనని చెబుతారు. ఈ రెండు పానమట్టాలలో ఒకటి నలుపు వర్ణంలోను, మరొకటి తెలుపు వర్ణంలోను దర్శనమిస్తాయి. శివుని భూషణమైన నాగాభరణం సాధారణంగా స్వామివారి వెనుక భాగంలో పడగలు విప్పుకుని దర్శనమిస్తుంది. కానీ శ్రీ నీలకంఠేశ్వర స్వామి మందిరంలోని శ్వేత నాగు శివలింగాన్ని చుట్టుకుని పడగ విప్పుకొన్నట్టుగా కాక నేలపై ప్రాకుతున్నట్టుగా కనిపిస్తుంది. ఈ దృశ్యాన్ని స్వామివారి వెనుక భాగంలో గోడకు బిగించిన అద్దంలో నుండి భక్తులు స్పష్టంగా చూడవచ్చు. శ్రీ నీలకంఠేశ్వరుని గర్భాలయం నుండి వీక్షిస్తే ఈ ఆలయ విశిష్ఠత ఐన రెండు నందులనూ ఏకకాలంలో వీక్షించవచ్చు.
అనేక విశిష్ఠతలకు నెలవైన శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిర దర్శనం భక్తులను ఆనంద పారవశ్యంలో ఓలలాడిస్తుంది. ప్రాచీన శిల్పకళా నైపుణ్యంతో అలరారే ఈ మందిర దర్శనం నాసిక్ పర్యటనలో ఒక అపురూపమైన ఆధ్యాత్మిక మజిలిగా మిగులుతుంది.
శ్రీ ప్రాచీన గోరా రామ మందిరం
శ్రీ నీలకంఠేశ్వర మందిరం ప్రక్కనే, కూతవేటు దూరంలో వెలసిన మరొక అద్భుత ప్రాచీన మందిరం శ్రీ ప్రాచీన గోరా రామ మందిరం. నీలకంఠేశ్వరాలయం ప్రక్కనే గల చిన్న సోపాన మార్గాన్ని ఎక్కి ఈ మందిరాన్ని చేరుకుంటారు భక్తులు. ఈ ఆలయం 1782వ సంవత్సరంలో స్థాపించబడినట్టు చారిత్రక ఆధారాలు ఉన్నాయి. అప్పటి మరాఠా సామ్రాజ్యాధినేత ఐన మాధవరావ్ పేష్వా వద్ద న్యాయవాదిగా పని చేసిన దేవేరావ్ హింగ్నే ఈ ఆలయాన్ని నిర్మించాడు.
శ్రీ గోరా రామ్ మందిరంలోని శ్రీరామ పంచాయతనం భక్తులను విశేషంగా ఆకర్షిస్తుంది. సీతా, లక్ష్మణ, భరత, శతృఘ్న, హనుమంత సమేతుడై శ్రీ రాముడు దర్శనమిస్తాడు. ఈ మందిరంలో వెలసిన శ్రీరాముడు ధవళవర్ణంలో కాంతులీనుతూ దర్శనమిస్తాడు. “నీలోత్పల శ్యామమ్/ రామమ్/ రాజీవలోచనమ్” అని భక్తులు కీర్తించినట్టుగా ఎల్లప్పుడూ నీలమేఘశ్యామునిగా దర్శనమిచ్చే దశరథరాముడు, ఈ మందిరంలో శుద్ధ శ్వేత వర్ణంలో దర్శనమిస్తాడు. ఇందుకే ఈ రాముడు గోరా రామునిగా ప్రసిద్ధి చెందాడు. మరాఠాలో గోరా అంటే తెలుపు రంగు అని అర్థం. ఆవిధంగా శ్వేతవర్ణంలో ఇక్కడ వెలసిన శ్రీరాముణ్ణి “గోరా రామ్”గా పిలుస్తారు భక్తులు.
ఇరువైపులా సీతా లక్ష్మణులతో కూడిన గోరా రాముడు భక్తులకు నయనానందాన్ని కలిగిస్తాడు. శ్రీ గోరా రామునికి ఇరువైపులా కొలువైవున్న సీతాదేవి, లక్ష్మణస్వామి కూడా తెలుపు రంగు మేని ఛాయతో దర్శనమివ్వడం మరొక విశేషం. శ్రీ గోరా రామునికి ఎదురుగా అమిత బలసంపన్నుడు, లంకానగర విధ్వంసి, రామపదసరసీరుహ భృంగమైన హనుమంతుడు దర్శనమిస్తాడు.
శ్రీ గోరా రామచంద్రునికి ఎదురుగా గంగాదేవి విగ్రహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. శ్రీరామ వనవాస సమయంలో గుహుడు తన పడవపై సీతా రామచంద్రుల్ని ఆహ్వానించి, గంగానదిని దాటించిన ఘట్టం రామాయణంలో హృద్యంగా వర్ణించబడింది. ఆ గంగానదియే గోదావరిగా రూపుదాల్చి ఈ నాసిక్ పట్టణంలో ప్రవహిస్తోంది. ఇందుకు గుర్తుగా ఈ ఆలయంలో గంగా విగ్రహాన్ని స్థాపించారు.
శ్రీ దశభుజ సిద్ధి వినాయక స్వామి మందిరం
గోరా రామ్ ఆలయ ప్రాంగణంలో గోరా రామ్ కంటే ప్రాచీనమైన శ్రీ దశభుజ సిద్ధి వినాయక స్వామి మందిరం ఉంది. శ్రీ దశభుజ సిద్ధి వినాయక స్వామి ప్రతిష్ఠాపన 1623లో జరిగినట్టు ఆధారాలు ఉన్నాయి. శ్రీ దశభుజ వినాయక మందిరంలోకి ప్రవేశించగానే గణేశునికి అగ్రభాగంలో నందీశ్వర సమేతుడైన పరమేశ్వరుడు దర్శనమిస్తాడు. గణేశుని కుడివైపు రామభక్తుడైన హనుమంతుడు కొలువుదీరి భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. ఎడమవైపు గురుదేవుడైన దత్తాత్రేయుడు నెలకొని కోరిన భక్తులకు జ్ఞానప్రదానం చేస్తూ సాక్షాత్కరిస్తాడు.
శ్రీ గోరా రామ మందిరంలో అనేక విగ్రహాలు భక్తులకు దర్శనమిస్తాయి. రాక్షస సంహారాన్ని చేస్తున్న అంబికాదేవి విగ్రహం సజీవమూర్తిలా భక్తులకు గోచరిస్తుంది. శ్రీ గోరా రామ్ సమీపంలో వెలసిన శివపార్వతుల విగ్రహం నయనమనోహరంగా ఉంటుంది. పరమశివుడు చతుర్భుజుడై ధ్యానముద్రలో జపం చేస్తుండగా, పార్వతీదేవి రెండు చేతులను జోడించి వినమ్రురాలై దర్శనమిస్తుంది. శ్రీ గోరా రామ్ కు మరోవైపు సర్వవిఘ్న నివారకుడైన సిద్ధి వినాయకుడు భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
నాసిక్ తీర్థయాత్రలో విశిష్ఠమైన శ్రీ గోరా రామ మందిర దర్శనం భక్తులకు అలౌకిక ఆనందాన్ని అందిస్తుంది.
శ్రీ నారో శంకర మహాదేవ మందిరం
నాసిక్ పుణ్యస్థలిలో, గోదావరీ నదీ తీరంలో, రామ్ ఘాట్ గా పిలువబడే రామతీర్థం సమీపంలో వెలసిన భవ్య శివమందిరం శ్రీ నారో శంకర మహాదేవ మందిరం. నలుదిక్కులా ఎత్తైన రాతి గోడను కలిగి, నాలుగు మూలల్లో కోట బురుజులను పోలిన మందిర నిర్మాణాలతో వినూత్నంగా దర్శనమిచ్చే నారో శంకర మహాదేవ మందిరం నాసిక్ పట్టణంలోని దర్శనీయ స్థలాల్లో ఒకటిగా ప్రసిద్ధి కెక్కింది.
నాసిక్ పట్టణంలో గల ప్రాచీన దేవాలయాలన్నీ దాదాపు నాగర నిర్మాణ శైలిలో నిర్మించబడ్డాయి. శ్రీ నారో శంకర మహాదేవ మందిరం మాత్రం “హేమాడ్‍పంథి శైలి”లో నిర్మితమయింది. తొమ్మిదవ శతాబ్దం నుండి పద్నాల్గవ శతాబ్దం వరకూ దేవగిరిని రాజధానిగా కలిగి తుంగభద్ర-నర్మదా నదుల మధ్యభాగాన్ని పాలించిన సేవున యాదవ రాజుల కాలంలో సాహిత్యం, శిల్పకళలు కొత్త పుంతల్ని త్రొక్కాయి. 1259 నుండి 1274 వరకూ యాదవ సామ్రాజ్యాన్ని పాలించిన రాజా మహాదేవ్, రాజా రామచంద్రల పాలనా కాలంలో ముఖ్యమంత్రిగా వ్యవహరించిన హేమాడ్‍పంత్ గొప్ప సాహిత్యవేత్తగా, ఆలయ నిర్మాతగా పేరుగాంచాడు. హేమాద్రి అన్న పేరుతో కూడా ప్రసిద్ధి చెందిన హేమాడ్‍పంత్ మేధస్సులో జన్మించిన అద్భుత ఆలయ నిర్మాణ కళను “హేమాడ్‍పంత్ శైలి”గా ప్రజలు అక్కున చేర్చుకున్నారు. ఈ శైలిలో నిర్మించిన ఆలయాలలో అధికశాతం ఆలయాలు నల్లరాతిని, సున్నంను వాడి నిర్మించడం జరిగింది. ఆలయ అంతర్భాగాలలో సుందరమైన శిల్పాలను ఒకే రాతిలో మలచి స్థాపించడం హేమాడ్‍పంత్ శైలిలోని ప్రత్యేక ఆకర్షణగా ప్రసిద్ధి కెక్కింది.
పదమూడవ శతాబ్దంలో ప్రాణం పోసుకున్న హేమాడ్‍పంత్ నిర్మాణ శైలిలో మలచిన శ్రీ నారో శంకర ఆలయం 18వ శతాబ్దంలో నిర్మించబడింది. నాసిక్ పట్టణంలో హేమాడ్‍పంత్ శైలిలో వెలసిన ఏకైక ఆలయం ఈ నారో శంకర మహాదేవ మందిరం.
నారో శంకర్ రాజేబహద్దూర్ అనే జాగీర్దార్ ఈ ఆలయాన్ని నిర్మించిన ఈ ఆలయం 1747వ సంవత్సరంలో భక్తుల దర్శనార్థం ఆరంభించబడింది. ఆనాటి నుండి ఈ మందిరాన్ని నారో శంకర మందిరంగా వ్యవహరించడం ప్రారంభించారు భక్తులు. ఈ మందిరం దూరం నుండి చూస్తే ఒక కోటలాగా దర్శనమిస్తుంది. పదకొండు అడుగుల ఎత్తైన ప్రహరీగోడ ఈ ఆలయం చుట్టూ నిర్మించబడింది. నాలుగు మూలల్లో “బరసాతి” అని పిలువబడే నాలుగు గుమ్మటాలను నిర్మించారు ఆనాటి శిల్పులు. కొన్నేళ్ళ క్రితం వచ్చిన గోదావరీ వరదలలో ఒక గుమ్మటం కూలిపోవడంతో ప్రస్తుతం కేవలం మూడు గుమ్మటాలు మాత్రమే కనిపిస్తాయి.
శ్రీ నారో శంకర్ మహాదేవ్ మందిరం చుట్టూ నిర్మించబడిన పదకొండు అడుగుల ఎత్తైన గోడలపై అనేక రమ్య శిల్పాలను మలిచారు ఆనాటి స్థపతులు. ఆలయ ప్రహరీ గోడ వెలుపలి భాగంలో తీర్చిదిద్దిన ఈ సర్పాకృతి నిగూఢ తంత్ర రహస్యానికి ప్రతీకగా కనిపిస్తుంది. భారతీయ సనాతన తత్వ చింతనలో సర్పానికి ఒక ప్రత్యేక స్థానముంది. కలలో పాము కనిపించడాన్ని బట్టి స్వప్నఫలాలను వివిధ రీతుల్లో విశ్లేషించింది భారతీయ స్వప్నశాస్త్రం. పురాణాలలో ఆదిశేషుడు, వాసుకి, తక్షకుడు, కర్కోటకుడు మొదలైన వివిధ సర్పాల పేర్లు ఉన్నాయి. శ్రీమన్నారాయణునికి పానుపుగా, ఆసనంగా సర్పమే దర్శనమిస్తుంది. ఆవిధంగానే పరమశివునికి, గరుత్మంతునికి సర్పాలనే ఆభరణాలుగా చిత్రించడం జరుగుతుంది. మానవుల ప్రాణానికి, కుండలినీ శక్తికి, మృత్యువుకు, ప్రకృతికి ప్రతీకగా కూడా సర్పాన్ని ఉపయోగించినట్టు పురాణాలు మొదలైన శాస్త్ర గ్రంథాల ద్వారా తెలుస్తోంది.
నారో శంకర్ ఆలయ కుడ్యంపై భక్తులను ఆకర్షించే మరో శిల్పం మహిషాసుర మర్దిని విగ్రహం. దుర్మార్గానికి ప్రతీక ఐన మహిషాసురుణ్ణి సంహరిస్తున్న దుర్గాదేవిని చూడడానికి రెండు కళ్ళు చాలవని భావిస్తారు భక్తులు. జీవకళ ఉట్టిపడే మహిషాసురమర్దిని శిల్పాన్ని దర్శించిన భక్తులు భక్తిభావంతో తన్మయులవుతారు.
కోటగోడను తలపించే ఎత్తైన ప్రహరీ గోడ, అందమైన బరసాతి గుమ్మటాలతో బాటు నారో శంకర మందిరంలో చూపరుల దృష్టిని విశేషంగా ఆకర్షించే మరో అంశం ఆలయ ప్రధాన ద్వారం పై కనిపించే భారీ లోహ గంట. 1739లో మరాఠా సైన్యం వాసాయ్ ప్రాంతంలో పోర్చుగీసు సైన్యాన్ని యుద్ధంలో ఓడించి, వారి నుండి ఈ భారీ ఈ గంటను స్వాధీనం చేసుకొన్నారు. ఆనాడు మరాఠా సైన్యంలో కీలకమైన పదవిలో ఉన్న నారో శంకర రాజేబహదూర్ ఈ గంటను మరాఠా విజయానికి గుర్తుగా ఈ ఆలయ ద్వారంపై అలంకరించాడు. ఈ గంట పంచధాతువులతో నిర్మించబడి దాదాపు వెయ్యి కిలోల బరువు కలిగివుంటుందని ఆలయ నిర్వాహకులు తెలిపారు. ఈ గంట నుండి వెలువడే శబ్దం దాదాపు ఐదు కిలోమీటర్ల వరకూ వినిపిస్తుందని ప్రతీతి.
హిందూ విజయ చిహ్నమైన భారీ గంటను కలిగిన ప్రధాన ద్వారం లింగాకారాన్ని పోలివుండి భక్తులను సాదరంగా ఆహ్వానిస్తుంది. సుందరమైన స్థంభాలతో కూడిన ప్రధాన ద్వారాన్ని దాటి ప్రాంగణంలోకి ప్రవేశించిన భక్తులకు నారో శంకర మహాదేవ మందిరం భవ్య శిల్పకళా సౌందర్యంతో అలరారుతూ దర్శనమిస్తుంది.
ఆలయ స్థంభాలపై, కుడ్యాలపై ఋషులు, దేవతా మూర్తులతో బాటు మయూరాలు, గజరాజులు, దేవతా వృక్షాల వంటి ప్రాకృతిక అంశాలను అత్యంత నైపుణ్యంతో మలచారు ఆనాటి శిల్పులు. భారతీయ సనాతన సంప్రదాయంలో కేవలం మానవులే కాదు సమస్త ప్రకృతికీ స్థానముందని నిరూపిస్తాయి నారో శంకర్ ఆలయంలోని శిల్పాలు.
ఆలయంను చేరడానికి ఏర్పాటు చేసిన మెట్లను దాటి వెళితే ఎత్తైన వేదిక మీద కొలువుదీరిన నందికేశ్వరుడు ఏకాగ్ర ధ్యానంలో ఉన్నట్టుగా దర్శనమిస్తాడు. నల్లరాతితో చేసిన ఈ నంది సర్వలక్షణ శోభితమై కనిపిస్తుంది. సనాతన సంస్కృతిలో వృషభంను ధర్మానికి ప్రతినిధిగా భావిస్తారు. ఈ ధర్మ దేవత తపస్సు, శౌచం, దయ, సత్యం అనే నాలుగు పాదాలపై నిలచి సృష్టిని రక్షిస్తూవుంటుంది. కలియుగంలో తపస్సు, శౌచం, దయ అనే మూడు పాదాలు కుంఠితాలై “సత్యం” అనే ఒకే పాదంపై నిలుస్తుందని పురాణాలు వివరిస్తున్నాయి. ఈ యుగధర్మానికి నిదర్శనంగా నందీశ్వరుడు మూడు పాదాలను ముడుచుకుని, ఒక్క పాదాన్ని మాత్రమే ఎత్తిపట్టినట్టుగా దర్శనమిస్తాడు.
మహారాష్ట్ర ఆలయాల్లో దర్శనమిచ్చే కూర్మప్రతిమ నారో శంకర్ మందిరంలో కూడా భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. దైవసాన్నిధ్యంలో మానవులు ఇంద్రియ నిగ్రహాన్ని కలిగివుండాల్ని, తమ దృష్టిని భగవంతుని ప్రతిమపైనే కేంద్రీకరించాలనే సందేశాన్ని ఈ కూర్మప్రతిమలు అందిస్తాయి.
పరమశివుని ప్రియవాహనమైన నందీశ్వరుణ్ణి దర్శించిన అనంతరం భక్తులు ఆలయ మహామండపంలోకి ప్రవేశిస్తారు. ఈ మహామండపం ఒక అద్భుత శిల్పకళా ప్రదర్శనశాలగా భాసిల్లుతూ చూపరుల్ని ఆకర్షిస్తుంది. సుందరమైన కళాకృతులతో శోభిల్లే ఆలయ స్థంభాలు భారతీయ శిల్పుల నైపుణ్యానికి నిలువెత్తు నిదర్శనాలుగా నిలుస్తాయి.
మండపం పైభాగం వివిధ సంగీత వాయిద్యాలను ధరించిన శివగణాలను కలిగి అత్యంత శోభాయమానంగా దర్శనమిస్తుంది. నాట్యశాస్త్రానికి ప్రాణం పోసిన నటరాజ స్వామి నర్తించే తాండవ నృత్యానికి తమ వంతు సహకారాన్ని అందించడానికై నాదస్వరం, తాళం, మురళి, మృదంగం వంటి వాయిద్యాలను ధరించి నిలబడ్డారు ఈ శివగణాలు. పరమ శివుడు నర్తించే తాండవం నుండి “తా”ను, పార్వతీదేవి అభినయించే ’లాస్యం’ నుండి లాను స్వీకరించి “తాళ” శబ్దం జన్మించిందని విద్వాంసులు తెలిపారు. ఈ తాళమే భారతదేశ శాస్త్రీయ సంగీతానికి, నృత్యానికి ప్రాణమై నేటికీ వీనులవిందు చేస్తోంది.
శివగణ శోభితమైన మహా మండపాన్ని దాటి వస్తే ఆలయ గర్భగృహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. గర్భగృహ ద్వారానికి ఇరువైపులా శరభ విగ్రహాలను తీర్చిదిద్దారు. ద్వారం పైభాగంలో పరమశివుని పుత్రుడు, సకల విఘ్న నివారకుడైన గణనాథుడు కొలువైవుంటాడు. మహాశక్తి కేంద్రంగా భాసించే గర్భాలయంలో శ్రీ రామేశ్వర స్వామి భక్తులకు నయనానందకరంగా దర్శనమిస్తాడు.
నీలవర్ణపు శిలలో మలచబడిన శ్రీ రామేశ్వర స్వామి లింగం పంచఫణామండితమైన రజతమయ నాగేంద్రుని ఛాయలో వెలసి దర్శనమిస్తాడు. దేవనాగరి లిపిలో వ్రాసిన “శ్రీరామ” నామం భక్తులకు సాక్షాత్తు పరమశివుడే ఉపదేశిస్తున్న తారకమంత్రంలా భాసిస్తూ దర్శనమిస్తుంది.
ఒకానొక అల్ప ద్వాదశి నాడు విష్ణు సహస్ర నామాన్ని జపించే సమయం లభించక, మహేశ్వర అర్ధాంగి ఐన పార్వతీదేవి లోకహితంకై తన స్వామిని ప్రశ్నిస్తూ “స్వామీ! కాల అభావం వల్ల విష్ణు సహస్రనామాన్ని పూర్తిగా పఠించలేని భక్తులకు ఏది త్రోవ?” అని అడిగింది. పరమదయాళువైన పరమశివుడు అందుకు సమాధానంగా “శ్రీరామ రామేతి/ రమే రామే మనోరమే/ సహస్రనామ తత్త్యుల్యం/ రామనామ వరాననే” అనే మహత్తర సందేశాన్ని అందించాడు. విష్ణు సహస్రనామాన్ని ఏదైనా ప్రబల కారణంచే పూర్తిగా పఠించలేని వారు అత్యంత భక్తితో “శ్రీరామ” అని తలచినంతనే నామసహస్ర పారాయణ ఫలాన్ని ఆ శ్రీరామచంద్రుడు అనుగ్రహిస్తాడని శంకరుడు ఉపదేశించాడు. ఈ ఉపదేశం కైలాసవాసుని కరుణకు నిదర్శనంగా భక్తులు భావిస్తారు.
గర్భాలయంలో విరాజితుడైన శ్రీ రామలింగేశ్వరుని లింగంపై దర్శనమిచ్చే “శ్రీరామ” తారక మంత్రాన్ని తనివారా చూసి, మనసారా రామనామాన్ని స్మరించి పులకిస్తారు భక్తులు.
అనేక విశిష్ఠతలకు పెట్టిన పేరైన నారో శంకర్ మహాదేవ్ మందిరంలో భక్తులను విశేషంగా ఆకట్టునే అంశం మరొకటి ఉంది. అనేక ఆలయాలలో గర్భగృహంలోని విగ్రహాలకు అభిషేకం చేస్తే ఆ జలాలు బైటకు వెళ్ళడానికై ఏర్పరిచే నాళం సాధారణంగా గోముఖంతో కూడివుంటుంది. కానీ నారో శంకర్ మహాదేవ్ మందిర్ లో ఏర్పాటు చేసిన నాళం మొసలి ముఖాన్ని పోలివుంటుంది. ఈ మకర ముఖం తాంత్రిక ఉపాసనలో ఒక భాగమని ఆలయ అర్చకులు వివరించారు.
శ్రీ నారో శంకర్ మహాదేవుని గర్భాలయ వెనుక భాగంలో అపురూపమైన యమధర్మరాజ విగ్రహం ఉంది. మహిష వాహనుడై దర్శనమిచ్చే యమధర్మరాజు విగ్రహంను ఇక్కడ మాత్రమే చూడవచ్చునని ఆలయ అర్చకులు తెలిపారు. జీవుల పాపపుణ్యాలను విచారించి, తదనుగుణంగా శిక్షణను, రక్షణకు కల్పించే ధర్మస్వరూపంగా యమధర్మరాజును భావిస్తారు. సూర్యపుత్రుడైన యముడు మార్కండేయ మహర్షి ఆయుష్షును హరించడానికై వచ్చి పరమశివుని చేతిలో పరాజితుడైన పురాణ కథనం భక్తిప్రబోధకమై, శివశక్తి వైభవ నిదర్శనమై అలరారుతోంది. నారోశంకర్ మందిరంలో గల యమధర్మరాజు విగ్రహాన్ని దర్శించిన భక్తులు మార్కండేయ కథను గుర్తుకు తెచ్చుకుని భక్తి పరవశులవుతారు.
సప్తశృంగీ ఆలయం
నారో శంకర్ మహాదేవ్ మందిరానికి అత్యంత సమీపంలో “సప్తశృంగీ ఆలయం” దర్శనమిస్తుంది. నారో శంకర్ మందిరానికి కుడివైపున ఉన్న ఈ మందిరం సరళ సుందరంగా నిర్మించబడింది. ఈ మందిర అంతర్భాగంలో ఆదిశక్తి స్వరూపిణిగా భావించే సప్తశృంగీ మాత భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. మహోన్నత విగ్రహ రూపంలో, పద్దెనిమిది చేతులతో అలరారే సప్తశృంగీ మాతను భక్తిశ్రద్ధలతో వీక్షించి తరిస్తారు భక్తులు. ఈ ఆలయ ఆవిర్భావానికి కారణమైన ప్రాచీన కథనం అత్యంత ఆసక్తిదాయకం.
పూర్వం ఒక భక్తుడు నాసిక్ పట్టణం నుండి 60 కిలోమీటర్ల దూరంలో వెలసిన సప్తశృంగీ మాత ఆలయానికి వెళ్ళేవాడు. సప్తశృంగి పర్వతంపై కొలువైవున్న పరాశక్తి స్వరూపిణి ఐన సప్తశృంగీ మాతను నిత్యం అర్చించి, తరించేవాడు. ఈవిధంగా అనేక సంవత్సరాల పాటు ఆ భక్తుడు ప్రతి నిత్యం నాసిక్ నుండి సప్తశృంగీ పర్వతాన్ని చేరి అమ్మవారిని ఆరాధించేవాడు.
కాలక్రమేణా ఆ భక్తుడు వార్ధక్యం మీద పడి వృద్ధుడయ్యాడు. తనను అర్చించడానికై అధిక శ్రమకు ఓర్చి వచ్చిన ఆ వృద్ధ భక్తుణ్ణి చూసిన సప్తశృంగీ మాత, కరుణారసభరితయై, “భక్తా! నీవు వృద్ధడవయ్యావు. కనుక నేనే నీ ఇంటికి వస్తాను. నీ ఇల్లు చేరేంతవరకు వెనక్కు తిరిగి చూడకు!” అని చెప్పింది. అమ్మ కారుణ్యానికి అమిత సంతోషభరితుడైన ఆ వృద్ధ భక్తుడు నాసిక్ వైపుకు అడుగులు వేసాడు. అమ్మవారు కాలి అందెలు ఘల్లుఘల్లుమని మోగుతుండగా ఆ వృద్ధుణ్ణి అనుసరించింది. నాసిక్‍ను చేరిన వృద్ధుడు నగరంలో ప్రవహిస్తున్న గోదావరీ నదిని దాటుతూవుండగా హఠాత్తుగా నదీ ప్రవాహం పెరిగింది. ఆ ఉద్ధృత ప్రవాహంలో దాదాపుగా మునిగిపోయిన భక్తుడు అమ్మవారు ఎలావున్నారో చూద్దామన్న అతృత పెరిగి వెనక్కు తిరిగి చూసాడు. తన హెచ్చరికను మర్చిపోయి, ఇచ్చిన ఆజ్ఞను భక్తుడు జవదాటడంతో సప్తశృంగీ మాత గోదావరీ ఒడ్డున, ఈ మందిరం వెలసిన స్థలంలోనే శిలాప్రతిమగా మారి నిలచింది. ఆనాటి నుండీ ఇక్కడే, ఈ మందిరంలోనే భక్తుల పూజలను అందుకొంటోంది. నాసిక్ క్షేత్రాన్ని దర్శించడానికి వచ్చే భక్తులు రామతీర్థం వద్ద వెలసిన సప్తశృంగీ మాతను తప్పక దర్శిస్తారు. అమ్మవారి అనుగ్రహాన్ని మనసారా అర్థిస్తారు.
శ్రీ కపాలేశ్వర మందిరం
రామతీర్థానికి అత్యంత సమీపంలో ఉన్న మరో దర్శనీయ దేవాలయం శ్రీ కపాలేశ్వర మందిరం. రామతీర్థానికి సమీపంలో, ప్రధాన రహదారి ప్రక్కనే ఈ కపాలేశ్వర మందిరం దర్శనమిస్తుంది. సుమారు యాభై మెట్లను ఎక్కి ఈ దేవాలయాన్ని చేరవచ్చు. ఈ మెట్లమార్గం మొదట్లో “శ్రీ కపాలేశ్వర్ మందిర్” అన్న నామఫలకం భక్తులను సాదరంగా ఆహ్వానిస్తుంది. ఈ మెట్లను దాటి వెళితే ప్రాచీనమైన కపాలేశ్వర మందిరాన్ని చేరుతారు భక్తులు. శ్రీ కపాలేశ్వర మందిరం సుమారు ఆరువందల సంవత్సరాల ఇతిహాసాన్ని కలిగిన పురాతన మందిరం. పద్దెనిమిదవ శతాబ్దంలో మరాఠా సామ్రాజ్యాన్ని పాలించిన పేష్వాలు ఈ ఆలయ జీర్ణోద్ధరణ చేసినట్టుగా స్థానిక ఇతిహాసం వల్ల తెలిస్తోంది. పేష్వాలకు అత్యంత ప్రీతిపాత్రమైన “నాగర నిర్మాణ శైలి”లో ఈ మందిరాన్ని పునర్ నిర్మించారు. ప్రాచీనమైన కపాలేశ్వర ఆలయానికి ఒక ప్రత్యేకత ఉంది. ఈ ఆలయం భారతదేశంలో శివుని ముందు నంది ఉండని ఏకైక శివాలయంగా ప్రఖ్యాతి వహించింది. పరమశివుడు తన వాహనమైన నందీశ్వరుణ్ణి గురువుగా భావించడం వల్ల ఇక్కడ నందీశ్వరుడు ఉండడని చెబుతారు. కపాలేశ్వరుని ముందు వినమ్రమూర్తియైన నందీశ్వరుడు లేకపోవడం వెనుక ఆసక్తికరమైన కథనం ఉంది.
పూర్వం బ్రహ్మదేవుని ఐదో తలను పరమశివుడు ఖండించవలసిన సందర్భం ఏర్పడింది. బ్రహ్మపురాణం మేరకు దేవతలకు, దానవులకు ఘోరమైన యుద్ధం జరుగుతున్న సమయంలో దేవతల ప్రార్థనను మన్నించి శివుడు తన శివగణాలతో బాటు యుద్ధంలో పాల్గిన్నాడు. త్రిశూలధారి ధాటికి ఆగలేని రాక్షసులు కకావికలై పలాయనం సాగిస్తున్నప్పుడు బ్రహ్మదేవుని ఐదో తల ఆ రాక్షసులను యుద్ధం చేయవలసిందిగా సలహా ఇచ్చింది. రాక్షసులు యుద్ధరంగానికి మరలి వస్తే వారికి తప్పక సహాయం చేస్తానని చెప్పింది బ్రహ్మదేవుని ఐదో తల. ఈ విపరీతాన్ని చూసి భయపడిన దేవతలు మళ్ళీ శివుణ్ణి శరణువేడారు. దేవతలకు హాని తలపెడుతున్న ఆ ఐదో తలను ఖండించవలసిందిగా కోరారు. సురపక్షపాతియైన పరమశివుడు వెనువెంటనే బ్రహ్మదేవుని ఐదో శిరస్సును ఖండించాడు. ఆవిధంగా శంకరునికి బ్రహ్మహత్యా దోషం సంభవించింది. బ్రహ్మదేవుని ఐదో తల కపాలమై శివుని చేతికి శాశ్వతంగా అంటుకుంది. ఈ సందర్భంలో నందీశ్వరుడు తన కుమారునితో మాట్లాడుతూ ’అరుణా-వరుణా-గోదావరీ’ సంగమ స్థలమైన రామకుండంలో స్నానం చేస్తే బ్రహ్మహత్యాదోషం పోతుందని చెబుతాడు. ఆ మాటలను ఆలకించి, ఆనందభరితుడైన శివుడు వెంటనే రామతీర్థంలో గల అరుణా-వరుణా-గోదావరీ సంగమంలో పవిత్రస్నానం చేసి దోషవిముక్తుడయ్యాడు. భూలోకానికి తరలివెళ్ళిన తన స్వామిని అనుసరిస్తూ వచ్చాడు నందీశ్వరుడు. రామతీర్థం వద్ద బ్రహ్మకపాలం నుండి, బ్రహ్మహత్యనుండి విముక్తిని పొందిన శివుడి ముందు వినయభావంతో నిలయబడ్డాడు. అందుకు శివుడు “నందీ! బ్రహ్మకపాలం నుండి విముక్తిని పొందిన ఈ ప్రాంతంలో నేను కపాలేశ్వర అన్న నామధేయంతో వెలుస్తాను. కానీ బ్రహ్మహత్యాదోష నివారణా మార్గాన్ని చూపిన నీవు నాకు గురువుతో సమానం. కనుక నీవు ఇక్కడ నా అనుచరునిగా ఉండకూడ”దని వారించాడు. ఆవిధంగా ఈ కపాలేశ్వర మందిరంలో ఎక్కడా నంది విగ్రహం కనిపించదు.
ఇంతటి వైశిష్ట్యపూర్ణమైన కపాలేశ్వర మందిరంలో వెలసిన శ్రీ కపాలేశ్వర స్వామి వారి భవ్యలింగం, రజత కవచంతో వెలుగులీనుతూ భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. ఈ కపాలేశ్వర్ మందిరంలో త్రిపుండ్ర భూషితుడైన త్రినేత్రుడు సాకార శివలింగరూపంలో సాక్షాత్కరిస్తాడు. “రక్షోగణక్షపణ/ దక్ష మహాత్రిశూలం” అంటూ కవి గాయక భక్త మునిగణాలచే వంద్యుడైన పరమశివుణ్ణి కపాలేశ్వర స్వామిగా దర్శించి తరిస్తారు భక్తులు. ఆలయంలోకి ప్రవేశించే భక్తులు మ్రోగించే ఘంటానాదం ఓంకార ప్రణవనాదంలా ధ్వనిస్తూ ఉండగా పంచాక్షరీ మంత్రాధ్యక్షుడైన ఈ సురాధ్యక్షుణ్ణి దర్శించడం మహాద్భుతమైన ఆధ్యాత్మిక ఆనందాన్ని కలిగిస్తుంది. నిర్వికారుడు, నిరంజనుడు ఐన త్రిపురాంతకుని దర్శనం వల్ల త్రిజన్మపాపసంహారమైనట్టుగా భావిస్తారు భక్తులు. శిరసున వెలసిన గంగమ్మతో, శేషనాగ ఫణి ఛత్రం నీడలో వెలసిన శ్రీ కపాలేశ్వరుని దివ్యదర్శనంతో ఆనందపరవశులై పులకిస్తారు భక్తులు. గర్భాలయంలో, కపాలేశ్వరుని లింగం వెనుక పైభాగంలో గణనాథుడైన గణపతి, దుష్ట దానవ భంజని ఐన మహిషాసురమర్దిని విగ్రహాలు రజత కవచాలతో కూడి కన్నుల పండువగా భక్తులకు కానవస్తాయి.
కపాలేశ్వర మందిర అంతరాళంలో భుజంగశ్రేష్ఠుని ఫణిమండల ఛాయలో వెలసిన పంచముఖ శివ ప్రతిమ భక్తుల్ని విశేషంగా ఆకర్షిస్తూ దర్శనమిస్తుంది. ఈశాన, తత్పురుష, అఘోర, సద్యోజాత, వామదేవ అన్నవే శివుని పంచముఖాలుగా ప్రసిద్ధి చెందాయి. వీటిలో తత్పురుష ముఖం తూర్పుదిక్కును, సద్యోజాత ముఖం పశ్చిమదిశను, వామదేవ ఉత్తరదిక్కును, అఘోర ముఖం దక్షిణదిక్కును ప్రతినిధిస్తాయి. ఐదవదైన ఈశాన ముఖం ఆకాశాన్ని వీక్షించేదిగా శాస్త్రాలు వర్ణిస్తున్నాయి. యోగీశ్వరుడైన పరమశివుడు ఈ పంచముఖాల ద్వారా అమోఘమైన తత్త్వ రహస్యాలను సాధకులకు అందజేస్తాడని జ్ఞానులు విశదీకరిస్తున్నారు. పరమ పవిత్రమైన పంచముఖ శివస్వరూపాన్ని కపాలేశ్వర మందిర అంతరాళంలో దర్శించిన భక్తులు అపూర్వమైన ఆధ్యాత్మిక చైతన్యాన్ని పొందుతారు.
నంది విగ్రహం ఉండని ఏకైక శివాలయంగా ప్రసిద్ధికెక్కిన కపాలేశ్వర్ మందిరం ఆవరణలో చిన్న చిన్న మందిరాలు ఉన్నాయి. వీటిలో అనేక దేవీ దేవతలు కొలువై భక్తులకు దర్శనమిస్తారు. ఈ ఆవరణలోనే దేవతా వృక్షమని పేరుపొందిన అశ్వత్థ వృక్షం క్రింద వెలసిన ప్రత్యేక మండపంలో పార్వతీపుత్రుడు, విఘ్నగణనాయకుడు, క్షిప్రవరప్రదాత ఐన విఘ్నేశ్వరుడు కొలువై దర్శనమిస్తాడు.
శ్రీ సుందర నారాయణ మందిరం
నాసిక్ పుణ్యక్షేత్రంలో అరుణా-వరుణా-గోదావరీ సంగమస్థలమైన రామకుండం వద్ద గోదావరీ దక్షిణ తీరంలో వెలసిన అద్భుత దేవాలయం శ్రీ సుందర నారాయణ మందిరం. నాసిక్ లో గల ప్రాచీన మందిరాలలో అత్యంత సుందరమైనది, ప్రముఖమైనది ఈ సుందర నారాయణ మందిరం. 18-19వ శతాబ్దాల మధ్య అప్పటి మరాఠా సర్వాధికారులైన పేష్వాల కాలంలో హోల్కర్ వంశస్థులు ఈ ప్రాంతాన్ని జాగీర్దారులుగా పరిపాలించారు. పద్దెనిమిదవ శతాబ్దంకు చెందిన గంగాధర యశ్వంత చంద్రచూడ్ అనే హోల్కర్ రాజవంశీకుడు ఈ శ్రీ సుందర నారాయణ మందిరంను 1756 వ సంవత్సరంలో నిర్మించాడు. శిల్పశాస్త్ర అద్భుతంగా భావించే ఈ దేవాలయన్ని నిర్మించడానికి ఆ రోజుల్లోనే సుమారు పది లక్షల రూపాయలను వెచ్చించారని చారిత్రక ఆధారాల వల్ల తెలుస్తోంది.
రామతీర్థం సమీపంలో వెలసిన శ్రీ సుందర నారాయణ మందిర ప్రధాన శిఖరం నలుదిక్కులా చిన్న చిన్న గోపురాలను కలిగి చూపరులను విశేషంగా ఆకట్టుకుంటుంది. ఆలయ ప్రధాన శిఖరానికి ముందుభాగంలో వృత్తాకారంలో నిర్మించిన ఆలయ అంతరాళ పైభాగం, అత్యంత మనోహరంగా దర్శనమిస్తుంది. మహారాష్ట్ర ప్రత్యేకత ఐన నాగర నిర్మాణ శైలిలో నిర్మించబడిన ఈ ఆలయంలో సుందర నారాయణ స్వామి కొలువైవున్నాడు.
ప్రస్తుత ఆలయం మూడువందల యాభైసంవత్సరాల క్రితం నిర్మించబడినా, ఇక్కడి సుందర నారాయణుని విగ్రహం అత్యంత పురాతనమైనదని చెబుతారు. ఈ స్వామిని సుందర నారాయణుడని పిలవడానికి ఒక ఆసక్తికరమైన స్థలపురాణ కథనం ఉంది.
పూర్వం జలంధరుడనే రాక్షసుడు ఘోర తపస్సు చేసి, మహాశివుణ్ణి ప్రత్యక్షం చేసుకొని, తనకు చావు రాకుండా ఉండేట్టు ఒక వరాన్ని పొందాడు. ఆ వరగర్వంతో ఉన్మత్తుడైన జలంధరుడు సకల లోకాలను, సర్వ జీవాలను పీడించసాగాడు. సమస్త దేవతలను ఓడించిన జలంధరుడు చివరకు తనకు వరాన్ని ప్రసాదించిన పరమ శివుని మీదకే దండెత్తి వెళ్ళాడు. జలంధరుని అమిత శక్తికి శివప్రసాదితమైన వరబలంతో బాటు అతని భార్య ఐన సతీ తులసి పాతివ్రత్యమే అసలైన కారణమని గ్రహించారు దేవతలు. బృందాదేవిగా పిలువబడే సతీ తులసి పాతివ్రత్యాన్ని భంగం చేసి, జలంధరుణ్ణి శక్తిరహితునిగా చేయడానికై శ్రీమన్నారాయణుడు జలంధరుని రూపాన్ని ధరించి వెళ్ళాడు. ఆవిధంగా బృందాదేవి పాతివ్రత్యం భంగమై, జలంధరుడు తన శక్తిని కోల్పోయాడు. అదే అదనుగా భావించిన పరమశివుడు జలంధరునికి తాను ఇచ్చిన అవధ్యత్వ వరాన్ని ఉపసంహరించి, జలంధరుణ్ణి నిముషమాత్రంలో సంహరించాడు.
అంతఃపురంలో తనతో నివసిస్తున్నది మాయా జలంధరుడనీ, సాక్షాత్తు విష్ణుమూర్తియే తన పతి వేషాన్ని ధరించి వచ్చాడని గ్రహించిన బృందాదేవి అందవికారునిగా మారమని లక్ష్మీపతిని శపించింది. లోకకళ్యాణార్థమై, మాయా జలంధరునిలా అవతరించిన మహావిష్ణువు బృందాదేవి శాపాన్ని స్వీకరించి వికార రూపాన్ని పొందాడు. “సాక్షాత్ మన్మథ మన్మథః” అని శ్రుతిస్మృతులు కీర్తించిన మహావిష్ణువు సతీ తులసి శాపానికి లోనై విరూపిగా మారాడు. తదుపరి నాసికా క్షేత్రాన్ని చేరి, ఇక్కడి పవిత్ర గోదావరీ జలాల్లో స్నానం చేసాడు. పరమమంగళదాయిని ఐన గోదావరీ జలస్పర్శతోనే నారాయణుని వికార రూపం తొలగిపోయి, పూర్వ సౌందర్యం ప్రాప్తించింది. బృందాదేవిగా పిలువబడే తులసీ మాత పాతివ్రత్య మహిమను, పుణ్య గోదావరీ జలాల ఘనతను చాటి చెప్పేందుకు ఆనాటి నుండీ “సుందర నారాయణ” అన్న సార్థక నామధేయుడై ఇక్కడ వెలసాడు వైకుంఠవాసుడు. ఈ కథకు గుర్తుగా సుందర్ నారాయణ స్వామి శ్రీ లక్ష్మీ, తులసీ సమేతుడై ఈ మందిరంలో భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
నాగర నిర్మాణ శైలిలో నిర్మితమైన ఈ ఆలయం ఆ వాస్తుకళకు అనుగుణంగా మండపం, మహామండపం, అంతరాళం, గర్భగృహాలను కలిగి భారతీయ ఆధ్యాత్మిక, సాంస్కృతిక, కళా వైభవ చిహ్నంగా వెలుగొందుతూ దర్శనమిస్తుంది. ఆలయ మహామండపంలోకి ప్రవేశించగానే జయ, విజయులతో కూడి, శిలాతోరణసహితమైన మహామండప ద్వారం భక్తులను స్వాగతిస్తుంది. ఈ ద్వారాన్ని దాటి వెళితే విశాలమైన అంతరాళం సుందర శిల్ప శోభితమై, కళానిలయమై భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. ఈ అంతరాళ పైకప్పు వృత్తాకారంలో మలచబడి వీక్షకులను మంత్రముగ్ధుల్ని చేస్తుంది. గుండ్రటి నల్లరాతి భాగాలను ఒకదానిపై ఒకటిగా పేర్చి నిర్మించిన ఈ అంతరాళపు పైకప్పు శతసహస్రదళ శోభితమైన విష్ణుచక్రంలా భాసిస్తూ కనిపిస్తుంది. సర్వాంగ సుందరంగా నిర్మితమైన అంతరాళాన్ని దాటి వెళితే శ్రీ సుందర నారాయణ స్వామి కొలువైవున్న గర్భగృహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది.
ఈ గర్భాలయ అంతర్భాగంలో కంజదళాయతాక్షుడైన సుందర నారాయణుడు నీలవర్ణ శిలాప్రతిమ రూపంలో దర్శనమిస్తాడు. మయూరాలను కలిగిన రజత కిరీటంతో, ఆదిశేషుని ఫణి ఛత్ర ఛాయలో శ్రీమహాలక్ష్మి, శ్రీ తులసీ బృందాదేవీ సమేతుడై దర్శనమిస్తాడు సుందరనారాయణుడు. శతకోటి మన్మథుల్ని సైతం ధిక్కరించే సౌందర్యంతో ప్రకాశిస్తున్న నారాయణున్ని దర్శించిన భక్తులు అమితానంద పరవశులవుతారు. తులసీ దేవి పాతివ్రత్య దీక్షను స్మరించుకొని ధన్యులవుతారు భక్తులు. లోకాధిదేవుడైనప్పటికీ ఒక మామూలు మానవునిలా మహాపతివ్రత శాపాన్ని స్వీకరించిన విష్ణుమూర్తి దయార్ద్ర హృదయాన్ని తలచుకొని హర్షపులకితులౌతారు భక్తులు. సకల చరాచర లోకపాలకుడైన సుందర నారాయణుని దర్శన భాగ్యంతో తమ నాసిక్ తీర్థయాత్ర ఫలవంతమయిందని భావిస్తారు భక్తులు.
శ్రీ మహాలక్ష్మీ, తులసీదేవి సమేతుడైన శ్రీ సుందర నారాయణ స్వామి పాదాల చెంత పక్షిరాజైన గరుత్మంతుడు భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. వినమితగాత్రుడై, వినీతభావంతో రెండు చేతులనూ జోడించి నిలచిన గరుత్మంతుడు అచంచల దైవభక్తికి, శరణాగతి భరితమైన ప్రపత్తికి నిలువెత్తు నిదర్శనంలా భాసిస్తూ దర్శనమిస్తాడు.
సాధారణంగా శిలాప్రతిమలు గట్టి శిలలతో మలచబడతాయి. వాటిని వేలితో మీటితే శబ్దాన్ని ప్రకటించవు. కానీ నల్లటి రాతితో నిర్మితమైన సుందర నారాయణస్వామి విగ్రహాన్ని మీటితే బోలుగా ఉండే వస్తువు చేసే ధ్వనిలాంటి శబ్దం వస్తుందని ఆలయ అర్చకులు చెబుతారు. అద్వితీయమైన భారతదేశ శిల్పుల నేర్పరితనానికి ఈ విగ్రహం ఒక భవ్య నిదర్శనమని పరిశోధకులు పేర్కొంటారు.
శిల్పకళా విన్యాస మందిరమైన శ్రీ సుందర నారాయణ మందిరానికి మరొక అద్భుత వైశిష్ట్యం ఉంది. ప్రతి సంవత్సరం మకర సంక్రాంతి రోజున బాలభానుని లేత కిరణాలు సుందర నారాయణ స్వామి పాదాలను స్పృశించడం ఈ ఆలయంలో ఆవిష్కృతమయ్యే ఓ అద్భుత దృశ్యం. భారతీయ శిల్పస్రష్టల అద్భుత కళాదృష్టికి, సాంకేతిక నైపుణ్యానికి గీటురాయిగా భాసించే ఈ సుందర నారాయణ మందిరం నాసిక్‍ను దర్శించే ప్రతి భక్తుడు తప్పక వీక్షించాల్సిన అపూర్వ దేవాలయం.
@@@@@
“సుందరే సుందరో రామః” అని ఖ్యాతి గడించిన శ్రీరామచంద్ర పవిత్ర కరస్పర్శతో పావనమైన రామతీర్థానికి అద్వితీయమైన ప్రత్యేకత ఒకటి ఉంది. శ్రీ రామతీర్థం దక్షిణ తీరంలో శ్రీ సుందర నారాయణ స్వామి నెలకొనివున్నాడు. ఆవిధంగానే ఉత్తర తీరంలో శ్రీ కపాలేశ్వర మహాదేవుడు కొలువైవున్నాడు. ఈ పవిత్ర రామ తీర్థం కేవలం అరుణా-వరుణా-గోదావరీ సంగమ స్థలంగానే కాక శివకేశవుల మైత్రీధామంగా కూడా వెలుగొందుతోంది. ప్రతి సంవత్సరం కార్తీక చతుర్దశి రోజున ఈ రామతీర్థం వద్ద “హరి హర్ భేంట్” అన్న పేరుతో శివ-కేశవుల పరస్పర మిలనం జరుగుతుంది. వైష్ణవుల ఆరాధ్యదైవమైన శ్రీ సుందర నారాయణుడు, శైవుల పరదైవమైన శ్రీ కపాలేశ్వరుడు కార్తీక చతుర్దశి నాడు పల్లకీలను అధిరోహించి రాత్రివేళ సరిగ్గా పన్నెండు గంటలకు పరస్పరం కలుస్తారు. ఈ “హరి హర్ భేంట్”లో భాగంగా కపాలేశ్వరునికి తులసీ పత్రాలను, సుందర నారాయణునికి బిల్వపత్రాలను అర్పిస్తారు. ఈవిధంగా త్రివేణీ సంగమ స్థలమైన రామతీర్థం శివ-కేశవ భక్తి సంయోగమై, వివిధ భావాల అన్యోన్యతకు ఆలవాలమై, ఆధ్యాత్మిక సమరసకు ఆలనంబనమై అలరారుతోంది.
@@@@@
మహారాష్ట్రలోని నాసిక్ గోదావరీ గలగల్లో శ్రీరామ కథల్ని సుశ్రావ్యంగా వినిపించే అద్వితీయ క్షేత్రం. పినతల్లి కైకేయి వచనానుసారం సీతా లక్ష్మణ సమేతుడై వనవాసానికి తరలిన శ్రీరాముడు ఈ నాసిక్ క్షేత్రంలో వసించాడని శ్రీమద్రామాయణం తెలుపుతోంది. రావణాసురుని సోదరి అయిన శూర్పణఖ నాసికను లక్ష్మణుడు ఖండించి విసిరేసిన ప్రాంతం గనుక “నాసిక్”గా పేరు పొందిన ఈ క్షేత్రం అనేకానేక ఆధ్యాత్మిక, చారిత్రక ఘట్టాలకు వేదికగా నిలిచింది.
పవిత్ర దేవాలయాలు, పావన కుండాలు అడుగడుగునా వెలసిన నాసిక్ ప్రాంతం మనోహరమైన పంచవటీ ప్రాంతంగా రామాయణ ఇతిహాస ప్రసిద్ధమయింది. ఈ పంచవటి ప్రాంతంలోనే శ్రీరాముడు అందమైన పర్ణశాలను నిర్మించుకొని సీతాసమేతుడై నివసించాడు. ఈ పంచవటిలోనే శూర్పణఖ ముక్కు, చెవులను లక్ష్మణుడు ఖండించాడు. శూర్పణఖ నాసిక పడిన స్థలం “నాసిక్”గా పేరు పొందింది. ఈ పంచవటీ పరిసరాలలోనే మారీచుడు మాయామృగవేషధారియై, బంగారు జింకగా పరుగులెత్తి రామబాణఘాతానికి అసువులు బాసాడు. ఈ పంచవటీ పర్ణకుటి చుట్టూ అనన్య భ్రాతృసేవకుడైన సౌమిత్రి తన ’లక్ష్మణ రేఖ’ను లిఖించాడు. ఈ పంచవటీ సీమలోనే లంకాధిపతియైన రావణుడు సీతాదేవిని అపహరించాడు.
రమణీయంగా సాగే రామాయణ గాథ, గోదావరీ నదీ ప్రవాహంలా, కీలకమైన మలుపును ఈ పంచవటి సీమలోనే తిరుగుతుంది. ఇంతటి ప్రాశస్త్యాన్ని, ప్రాధాన్యతను కలిగిన నాసిక్ క్షేత్రంలోని శ్రీ తిలభాండేశ్వర మందిరం, శ్రీ గోరారామ్ పర్ణకుటి, ఐదు వటవృక్షాల నడుమ వెలసిన “సీతా గుహ”, శ్రీ లక్ష్మణరేఖా మందిర్, శ్రీ సీతాపహరణ్ మందిర్, శ్రీ కాట్యా మారుతీ మందిరం, శ్రీ శేషనాగ మందిరం మొదలైనవి ప్రముఖ దర్శనీయ స్థలాలుగా ప్రసిద్ధి కెక్కాయి.
శ్రీ తిల భాండేశ్వర మందిరం
పావన పుణ్యస్థలి అయిన నాసిక్ పట్టణంలో వెలసిన ప్రసిద్ధ శివాలయం శ్రీ తిల భాండేశ్వర మందిరం. ఇతిహాస ప్రసిద్ధమైన పంచవటి ప్రాంతంలో నెలకొనివున్న శ్రీ తిలభాండేశ్వరాలయం చాలా ప్రాచీనమైనది. ఈ స్వామివారి ఉల్లేఖన పద్మాపురాణంలో ఉందని అర్చకులు తెలిపారు. యుగయుగాల నుండి ఇక్కడ వెలసివున్న శ్రీ తిలభాండేశ్వర స్వామిని సాక్షాత్తు శ్రీరామచంద్రుడు దర్శించి, పూజించాడని స్థలపురాణం వల్ల తెలుస్తోంది. అత్యంత ప్రాచీనమైన తిలభాండేశ్వర మందిరలోకి ప్రవేశించగానే ఆలయ ప్రాంగణంలో బృహత్తరమైన నంది విగ్రహం కనిపిస్తుంది. పదునైన కొమ్ములను కలిగి, నాలుగు వేదాలనే నాలుగు పాదాలుగా కలిగిన నందీశ్వరుని దర్శనం వల్ల ఆనందం కలుగుతుందని శాస్త్రాలు వివరిస్తున్నాయి. నందీశ్వరుని వల్ల ప్రాప్తమైన ఆనందంతో శివుణ్ణి దర్శిస్తే సకల శుభాలు కలుగుతాయి. నందికేశుని ముందు భాగంలో మరాఠా ఆలయ సంప్రదాయ చిహ్నమైన కూర్మవిగ్రహం దర్శనమిస్తుంది. ఏకాగ్రతకు, నిశ్చలతకు, వైరాగ్యానికి నిదర్శనంగా కూర్మవిగ్రహాన్ని ప్రతి ఆలయంలోను మలిచారు మరాఠా శిల్పులు.
సకలానందప్రదాయకుడైన నందీశ్వరునికి ఎదురుగా అత్యంత ప్రాచీనమైన శ్రీ తిలభాండేశ్వర స్వామివారు లింగరూపంలో భక్తులకు సాక్షాత్కరిస్తారు. తామ్రలోచనుడు తామ్రకవచ ధారియై భక్తజన తాపత్రయాపహారియై దర్శనమిస్తాడు.
సర్వదోషవిమర్ధకుడైన తిలభాండేశ్వరుణ్ణి అర్చించడానికి ప్రదోషకాలంలో సకల దేవతలు విచ్చేస్తారని ప్రతీతి. పరమ పవిత్రమైన ప్రదోష సమయం నిత్య ప్రదోషం, పక్షప్రదోషం, మాస ప్రదోషం, మహాప్రదోషమనే నాలుగు విధాలుగా ఉంటుందని శాస్త్రకారులు తెలియజేసారు. సూర్యుడు అస్తమించడానికి కొద్ది ముందుగా, సూర్యాస్తమయం అయిన తరువాత కొద్దికాలం ఉండే సమయాన్నే ప్రదోషమని వ్యవహరిస్తారు. ఈ సమయంలో ఉమామహేశ్వర స్వామిని అర్ధనారీశ్వర తత్వంతో చింతన చేయాలి. పవిత్ర కైలాస స్థలిలో పరమశివుడు ఆనంద తాండవం చేసేది కూడా ఈ ప్రదోష సమయంలోనే అని చెబుతారు. విశిష్ఠమైన ఈ ప్రదోష సమయంలో శ్రీ తిలభాండేశ్వరుని అర్చనకై సకల దేవతలు తరలివస్తారు.
సర్వలోకపూజితుడైన తిలభాండేశ్వరునికి మరో వైశిష్ట్యం ఉంది. ఈ లింగం ప్రతి సంవత్సరం ఒక నువ్వు గింజంత పరిమాణంలో పెరుగుతూ ఉంటుందని అర్చకులు తెలిపారు. ఈకారణం చేతనే స్వామివారికి తిలభాండేశ్వర్ అన్న సార్థనామం వచ్చిందని చెబుతారు. నిత్యప్రవృద్ధుడై, సత్యశివసుందరాత్మకుడై అలరారే త్రిలోచనుడిని తిలభాండేశ్వరునిగా అర్చించి, తరిస్తారు భక్తులు.
శ్రీ రామ స్వహస్త కరార్చితమైన తిలభాండేశ్వర దర్శనానంతరం భక్తులు శ్రీరామపర్ణశాలను దర్శిస్తారు.
శ్రీ రామపర్ణశాల
శ్రీరామపట్టాభిషేక సంరభంలో సమస్త అయోధ్యా ప్రజలు పరవశులై ఉండగా అలనాడు ఎప్పుడో ఇచ్చిన వరాలను కోరి శ్రీరామ వనవాసానికి తెరను తీస్తుంది కైకేయి. మంథర ఎక్కించిన దుర్బోధ విషంతో సంయమనం కోల్ఫోయిన కైకేయి, రామునికి బదులుగా తన కుమారుడైన భరతునికి పట్టం కట్టమని దశరథ నృపతిని బలవంతం చేస్తుంది. అటు రాముణ్ణి వదులుకోలేక ఇటు ఆడిన మాటను తప్పలేక నలిగిపోతాడు దశరథుడు. సవతి తల్లిని స్వంత తల్లిగానే భావించిన శ్రీరాముడు తండ్రి మాటను పాటించి అరణ్యాల దిశగా అడుగులు వేసాడు. అయోధ్యను వీడి తరలిన రాఘవుడు మహారణ్యమైన దండకారణ్యాన్ని చేరాడు.
దక్షిణ భారతదేశమంతా పరచుకొనివున్న విశాలమైన కీకారణ్యం ఈ దండకారణ్యం. నానా జంతు సమాకీర్ణమైన ఆ దండకారణ్యమంతటా అనేక ఋష్యాశ్రమాలు ఉండేవని రామాయణ మహాకావ్యం వర్ణిస్తోంది. “తాపసాశ్రమ మండలమై” వెలుగొందుతున్న ఆ దండకారణ్యంలో పవిత్రాత్ముడైన అగస్త్యఋషి ఆశ్రమం ఫలపుష్పభరితమై భాసించేది.
వింధ్యా పర్వతాలను స్థంభింపజేసినందువల్ల అగస్త్య అన్న బిరుదునే పేరుగా గలిగిన ఆ మహితాత్ముని ఆశ్రమానికి సీతా లక్ష్మణ సమేతుడైన రాముడు విచ్చేసాడు. ఆ మహాముని ఆతిథ్యాన్ని స్వీకరించిన పిదప ఆ దండకారణ్యంలో తాము నివసించడానికి అనువైన ప్రదేశాన్ని సూచించమని ఆ తాపసోత్తముణ్ణి ప్రార్థించాడు రాముడు. ఆ ప్రార్థనకు సంతసించిన అగస్త్యుడు శ్రీరామునికి మార్గదర్శనం చేసాడు. “ఇతో ద్వియోజనే తాతా/ బహుమూల ఫలోదకః/ దేశో బహుమృగః శ్రీమాన్/ పంచవట్య అభి విశ్రుతః” అని పంచవటిని వర్ణించాడు అగస్త్యుడు. “నాయనా రామా! నా ఆశ్రమం నుండి రెండు యోజనాల దూరంలో పంచవటి అనే ప్రసిద్ధ స్థలం ఉంది. ఆ స్థలంలో కందమూలాలకు, ఫలాలకు, రుచికరమైన త్రాగు నీటికి ఎటువంటి కొదవా లేదు. మీ నివాసానికి పంచవటి అత్యంత అనుకూలమైనద”ని వివరించాడు అగస్త్యుడు.
అలనాడు అగస్త్యుడి సూచన మేరకు పంచవటిలో శ్రీరాముడు ఆశ్రమం నిర్మించుకున్న స్థలంలో నేడు శ్రీ గోరా రామ్ మందిరం వెలసివుంది. ఈ మందిరాన్ని “శ్రీరామ పర్ణశాల”గా కూడా పిలుస్తారు.
పుష్కలమైన జలప్రవాహంతో ప్రవహించే గోదావరీ తీరంలో వెలసిన పంచవటిని చేరిన శ్రీరాముడు, అక్కడి నైసర్గిక రమణీయతకు మైమరచాడు. ఎక్కడ చూచినా విరగకాచిన చెట్లు కనువిందు చేస్తుండగా, నానా జాతుల పక్షులు కలరవాలు చేస్తుండగా, లేళ్ళు, నెమళ్ళు గుంపులు గుంపులుగా స్వేచ్ఛా విహారం చేస్తున్న ఆ పంచవటీ సౌందర్యం అసమానం, నిరుపమానం, అద్వితీయమని తలచాడు శ్రీరాముడు. ఇంతటి ప్రాకృతిక సౌందర్య భరితమైన పంచవటిని నివాసస్థానంగా సూచించిన అగస్త్య మహామునిని తలచకుని మనసులోనే శతాధిక నమోవాకాలు అర్పించాడు. మన అవసరాలను గుర్తించి, తగిన సూచనలు, సలహాలను అందించిన వారిని ఎన్నడూ మరచిపోరాదనే ఉత్తమ గుణాన్ని అగస్త్యఋషి స్మరణ ద్వారా మనకు నిరూపించాడు ఆదర్శపురుషుడైన శ్రీరాముడు.
రమ్య గోదావరీ రమణీయ జలరాశితో కూడి, అసంఖ్యాత ఫల, పుష్పవృక్షాలతో భూలోక నందనవనంగా వెలుగులీనుతున్న ఆ పంచవటిలో పర్ణకుటీరం ఒకదానిని నిర్మించాల్సిందిగా తన సోదరుడైన లక్ష్మణున్ని ఆదేశించాడు రఘునందనుడు. అన్న ఆజ్ఞను ఔదల దాల్చిన సౌమిత్రి వెనువెంటనే ధృడమైన వెదురు గడలను వెదకి తెచ్చి స్థంభాలుగా నాటాడు. పటిష్టమైన మట్టితో గోడలను నిర్మించాడు. జమ్మి కొమ్మలు, దర్భలు, రెల్లుగడ్డిని వాడి పైకప్పును ఏర్పాటు చేసాడు. మహాబలశాలి, శతృసంహార సమర్థుడైన లక్ష్మణుడు నిర్మించిన ఆ పర్ణశాలను చూసి దశరథరాముడు అమిత సంతోషాన్ని పొందాడు. అత్యంత అభిమానంతో తమ్ముడుని కౌగిలించుకొని బహువిధాలుగా ప్రశంసించాడు రఘుకుల తిలకుడు.
“భావజ్ఞేన/ కృతజ్ఞేన/ ధర్మజ్ఞేన చ లక్ష్మణా/ త్వయా పుత్త్రేణ ధర్మాత్మా న సంవృత్తః పితా మమ” అని మనసారా శ్లాఘించాడు. “ఓ లక్ష్మణా! నీవు ఇతరుల మనసులోని భావాలను గ్రహించడంలో సూక్ష్మబుద్ధివి. ధర్మాన్ని చక్కగా తెలుసుకొన్నవాడివి. ఓ తండ్రిలా ఎల్లప్పుడూ నన్ను కాపాడుతున్నావు. నీవు సతతమూ నా పక్కనే ఉండడం వల్ల తండ్రి లేని లోటు నాకు కనిపించడం లేద”ని లక్ష్మణున్ని పొగిడాడు శ్రీరాముడు.
శీతోష్ణ దుఃఖాల నుండి రక్షణను కల్పించిన వారిని గౌరవాభిమానాలతో చూడాలనే మహత్తర ధర్మసందేశాన్ని ఈ పర్ణశాల నిర్మాణ వృత్తాంతం ద్వారా మనకు వివరించాడు శ్రీరాముడు.
నాసిక్ లోని పర్ణకుటి ప్రాంతంలో “శ్రీరామ పర్ణశాల మందిరం”లో ఆనాడు లక్ష్మణుడు నిర్మించిన పర్ణశాలను గుర్తుచేసేవిధంగా నమూనా కుటీరాన్ని నిర్మించారు. వెదురు గడలతోను, గడ్డితోను ఏర్పాటు చేసిన ఈ పర్ణశాల రంగురంగుల విద్యుద్దీపాల అలంకరణతో శోభాయమానంగా కనిపిస్తుంది. శ్రీరామ పర్ణశాలను దర్శించిన భక్తులు ఆనంద పరవశులవుతారు.
శ్రీ రామ పర్ణకుటి
“శ్రీ రామ పర్ణకుటి”లో సీతా లక్ష్మణ సమేతుడైన శ్రీరాముడు భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. తెల్లటి పాలరాతితో చేసిన సీతా, లక్ష్మణ, శ్రీ రామచంద్రుని విగ్రహాలను దర్శించి తరిస్తారు భక్తులు. సరయూనదీతీరవాసి అయిన శ్రీరామచంద్రుణ్ణి గోదావరీ తీరంలో కనులారా కాంచి ఆనందపరవశులవుతారు భక్తులు. భవ్య అయోధ్యాపురవాసి అయిన దశరథాత్మజుణ్ణి సరళసుందర పర్ణకుటీ నివాసిగా దర్శించి ఆ శ్రీరాముని సత్య శివ సుందర స్వరూప చింతనలో మగ్నులవుతారు ఆస్తికులు.
ఒకనాడు విలువైన స్వర్ణాభరణాలను, పట్టుపీతాంబరాలను ధరించిన సీతారాములు ఈ పర్ణకుటిలో నారవస్త్రాలను ధరించివుండడాన్ని ఊహించి భావోద్వేగానికి లోను కాని వారు ఉండరు. సమస్త పరిచారికా బృంద సహితయై రాణీవాస సుఖాలను అనుభవించిన సీతమ్మ తల్లి ఈ పర్ణకుటిలో కటికనేలపై శయనించడాన్ని తలచుకుని తల్లడిల్లని మనసు ఒక్కటైనా ఉండదు. భోగభాగ్యాలలో తులతూగుతున్నప్పుడు, దుర్గమారణ్యంలో సకల భోగవర్జితులై జీవించాల్సి వచ్చినప్పుడు సీతా రాముల ఆప్యాయతలో కాని, అభిమానంలో కానీ, పరస్పర అన్యోన్యతలో కానీ ఇసుమంతైనా లోపం రాలేదని ఆదికవి వాల్మీకి వివరించాడు. ఆస్తులు, ఐశ్వర్యాలు ఉన్నా లేకపోయినా భార్యాభర్తలు పరస్పరం ప్రీతిపాత్రులై జీవించినప్పుడు అది ఆదర్శ దాంపత్యమై అలరారుతుందని పంచవటీ పర్ణకుటీర జీవనవిధానం ద్వారా లోకానికి చాటారు సీతారాములు. ఈ పర్ణకుటిలో సీతారాముల ముఖకమలాల దర్శనమాత్రం చేతనే దాంపత్య జీవన సౌభాగ్య రహస్యాన్ని సులభంగా గ్రహిస్తారు భక్తులు.
ఈ పర్ణకుటిలో రఘుకుల తిలకునితో బాటు పరమయోగులను, జ్ఞానరహితులను సమానంగా ఆదరించి, అనుగ్రహించే పంఢరినాథుడు కూడా కొలువై దర్శనమిస్తాడు.
లక్ష్మణ నిర్మితమైన పర్ణశాలలో సీతా సమేతుడై నివసించిన శ్రీరాముడు బ్రహ్మయజ్ఞాది నిత్యకార్యక్రమాలను నిర్వహించేవాడు. వివిధ పురాణాలను, ఇతిహాసాలను పఠిస్తూ, సీతా లక్ష్మణులతో వేదాంత చర్చలను జరిపేవాడని ఆదికవి వాల్మీకి వర్ణించాడు. గృహస్థులైనవారు నిత్యానుష్ఠాన పరాయణులై, సాత్విక పురాణ పఠనాన్ని, ఉత్తమ గ్రంథాల శ్రవణాన్ని, ధార్మిక విషయాలపై చర్చలను తమ తమ ఇళ్ళలో ప్రతిరోజూ నిర్వహించాలనే అమోఘ సందేశాన్ని అందించాడు శ్రీరాముడు.
శ్రీరామ పర్ణశాల వీక్షణం సకల సాంసారిక తాపోపశమనం, బహుజన్మార్జిత దుష్కర్మ విదారణం, శ్రీరామానుగ్రహకారకం!
సీతా గుహ
రమ్య గోదావరీ తీరంలోని సౌమ్యపరిసరయుక్తమైన పంచవటిలోని శ్రీరామ పర్ణశాల వద్దనే రావణాసురుని సోదరి అయిన శూర్పణఖ గర్వభంగం జరిగిందని ఆదికావ్యమైన శ్రీమద్రామాయణం వివరిస్తోంది. శూర్పణఖ సోదరులైన ఖరదూషణాదుల బారి నుండి సీతమ్మను రక్షించడానికై శ్రీరాముడు నిర్మించాడని చెప్పే “సీతా గుహ” ఈ పర్ణకుటికి సమీపంలో ఉంది.
దండకారణ్యాన్ని ప్రవేశించిన సీతారామ లక్ష్మణులు, అగస్త్య ఋషి సూచించిన పంచవటి ప్రాంతంలో, గోదావరీ నదీ తీరాన, పర్ణకుటిని నిర్మించుకుని నివసించారు. లక్ష్మణ నిర్మితమైన ఆ పర్ణకుటిలో రఘుకులోద్భవుడు సదాచార సంపన్నుడై, సదా పురాణ ప్రవచనాసక్త మానసుడై విరాజిల్లుతూ సీతా సమేతుడై నివసించాడు. సుందరుడు, నీలమేఘశ్యాముడు, జటామకుట మండితుడైన సాకేత రాముణ్ణి రాక్షస స్త్రీ అయిన శూర్పణఖ చూసింది. విశాలమైన వక్షస్థలము కలిగినవాడు, పద్మదళాయతాక్షుడు, ఆజానుబాహువైన రామచంద్రుణ్ణి తిలకించిన శూర్పణఖ కామ వివశురాలయింది. వెంటనే శ్రీరాముణ్ణి సమీపించి “ఓ వీరుడా! నేను అందమైన స్త్రీని. నీ భార్యగా చెప్పుకునే ఈ సీత వృద్ధురాలు. వికారమైన రూపం కలిగినది. కనుక నీవు నన్ను పెళ్ళాడి సుఖించు!” అని కోరింది. వికృతమైన ఆ కోర్కెను విన్న జానకీనాథుడు చిరునవ్వు నవ్వి “శూర్పణఖా! నేను వివాహితుడను, పైగా నా భార్య నాతోనే ఉంది. ఇప్పుడు నిన్ను పెళ్ళాడితే నీకు దుర్భరమైన సవతి పోరు తప్పదు. అదిగో మహావీరుడైన నా తమ్ముడు, లక్ష్మణుడు అక్కడున్నాడు. భార్యాదూరుడై నన్ను అనుసరించి వస్తున్నాడు. నీ కోర్కె తీరాలంటే యువకుడు, అందగాడైన లక్ష్మణున్ని ఆశ్రయించు” అని చెప్పి పంపాడు. కామాతురయైన శూర్పణఖ, లక్ష్మణున్ని చేరి తన వికృత కోర్కెను వెలిబుచ్చింది. అందుకు ప్రతిగా లక్ష్మణుడు ఆమెను మళ్ళీ తన అన్నవద్దకే పంపించాడు. త్రిలోకసుందరియైన సీతాదేవితో రాముడు సుఖాసీనుడై కూర్చునివుండడాన్ని సహించని శూర్పణఖ భీకరంగా అరుస్తూ సీతాదేవి వైపుకు దూకి, తీక్షణమైన తన గోళ్ళతో ఆమెను గాయపరచబోయింది. అందుకు కోపించిన రాముడు, ఆ రాక్షసిని నిలువరించవలసిందిగా లక్ష్మణున్ని ఆదేశించాడు. అన్న ఆజ్ఞను విన్న లక్ష్మణుడు, కరవాలంతో శూర్పణఖ ముక్కును, చెవులను కోసి ఆ కురూపిని విరూపిగా మార్చాడు.
లక్ష్మణునిచేత ఖండితాలైన కర్ణ, నాసాలతో పెడబొబ్బలు పెడుతూ పర్ణకుటి సమీపప్రాంతమైన జనస్థానంలో నివసిస్తున్న తన సోదరుడు ఖరుని వద్దకు పరుగెత్తింది శూర్పణఖ. తన చెల్లెలి దుస్థితిని చూసిన ఖరాసురుడు తీవ్ర కోపంతో తన అనుచరులైన పద్నాల్గు వేల మంది రాక్షసులను పిలచి, రామలక్ష్మణుల్ని సంహరించాల్సిందిగా ఆదేశించాడు. అంతేగాక తన సోదరుడైన దూషణున్ని వెంట తీసుకుని స్వయంగా తానే దండేత్తి వచ్చాడు. ఆ రాక్షస సేనను అల్లంత దూరం నుండే చూసిన రాముడు ధనుర్భాణాలను చేత తీసుకొని బయలుదేరాడు. దుష్టరాక్షస సంహార క్రీడను ఆరంభించే ముందు సాధుమూర్తి, సౌశీల్యవతి, సుకుమారి అయిన తన భార్యను భద్రస్థానంలో దాచాలనే తలంపు కలిగింది. అప్పుడు వెనువెంటనే ఓ గుహను నిర్మించాడు. ఆవిధంగా శ్రీరామ నిర్మితమైన గుహే “సీతా గుహ”గా ఈనాడు నాసిక్ పట్టణంలో వెలసింది. “రామోపి బంధుం సీతామ్ చ/ గుహాయాం స్థాప్య వేగతః/ చకార రాక్షసైర్ యుద్ధం/ శస్త్రైర్ అస్త్రైర్ భయాపహమ్/” అంటూ రామ నిర్మిత గుహను గురించి వివరాలను అందిస్తుంది ఆనంద రామాయణం. ప్రముఖ తెలుగు కవులైన కీర్తిశేషులు శ్రీ గుండు లక్ష్మణశాస్త్రి గారు – “రక్కసు లేగుదెంతురని/ రాముడు సీతను దమ్మునిన్ గుహన్/ జక్కగ నుండబంచి/ సునిశాత శరంబులు విల్లు దాల్చి” అని అంటూ ఈ రోమాంచిత ఇతివృత్తాన్ని తేట తెలుగులో అనువదించారు.
కాకుత్థ్స తిలకుడైన రఘురాముని స్వహస్తాలతో నిర్మితమైన ఈ ఐతిహాసిక గుహను ప్రస్తుతం “శ్రీ సీతా గుహా సంస్థాన్” అనే సంస్థ నిర్వహిస్తోంది. ప్రతిరోజు వందలాది భక్తులు ఈ సీతా గుహను దర్శించుకోవడానికై వస్తుంటారు.
చుట్టూ మహావృక్షాలతో ఆవృతమైన సీతా గుహా మందిర్ ప్రవేశ ద్వారం గుండా లోనికి వెళితే రాముల వారు సీతమ్మ రక్షణకై ఏర్పరచిన గుహ భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. ఇరుకైన ప్రదేశంలో సీతా గుహ నెలకొనివుండడం వల్ల క్యూ పద్ధతిని పాటిస్తూ గుహాదర్శనంను చేసుకొంటారు భక్తులు. నెలమాళిగలా నిర్మితమైన సీతా గుహను దర్శించడానికై కొన్ని మెట్లను దిగాల్సివస్తుంది. ఈ మెట్లను దిగి క్రిందకు వెళితే మూడు భాగాలుగా నిర్మించబడిన సీతా గుహను చూడవచ్చు. గుహను దర్శించుకున్న భక్తులు మళ్ళీ మెట్లను ఎక్కి ఈ ద్వారం గుండా బయటకు వస్తారు.
సీతా గుహ చుట్టూ ఐదు మహా వటవృక్షాలు ఉన్నాయి. ఈ వృక్షాలను సాక్షాత్తు శ్రీరాముడే నాటాడని స్థానిక కథనం వల్ల తెలుస్తోంది. ఈ ఐదు వటవృక్షాల వల్లనే ఈ ప్రాంతాన్ని “పంచవటి”గా పిలుస్తారని స్థానిక ఐతిహ్యం చెబుతోంది.
శూర్పణఖకు లక్ష్మణునిచే జరిగిన అవమానానికి ప్రతీకారం తీర్చుకోవాలని ఖరదూషణులు పద్నాల్గు వేల మంది రాక్షసుల్ని వెంట తీసుకుని శ్రీరామునిపై దండెత్తి వచ్చారు. ఆ యుద్ధంలో సీతాదేవికి ఎలాంటి హాని కలగరాదని భావించిన రాముడు ఆమెను ఈ గుహలో దాచాడు. సీతమ్మను దాచిన ఈ స్థలాన్ని సులభంగా గుర్తుపట్టాలన్న ఉద్దేశంతో ఈ గుహ చుట్టూ ఐదు వటవృక్షాలను నాటాడు శ్రీరాముడు. త్రేతాయుగం నాటి ఆ వటవృక్షాలు నేటికీ సీతా గుహ చుట్టూ నెలకొనివున్నాయి. బలిష్ఠమైన కాండాలతో, పొడవైన కొమ్మలతో, పచ్చని ఆకులతో, అనాది నిత్యాలై భాసించే పంచ వటవృక్ష దర్శనంతో తమ జన్మలు ధన్యమయ్యాయని భావిస్తారు భక్తులు. సీతా గుహ దర్శనార్థమై వచ్చే భక్తులు ఈ ఐదు వటవృక్షాలకు ప్రదక్షిణలు చేస్తారు. భక్తుల సౌకర్యార్థమై, ఈ వృక్షాలను సులభంగా గుర్తించడానికై ఒకటి నుండి ఐదు వరకూ సంఖ్యలను కలిగిన బోర్డులను ఏర్పాటు చేసారు నిర్వాహకులు.
సనాతన హైందవ సంప్రదాయంలో వటవృక్షానికి మహత్తర స్థానం ఉంది. త్రిమూర్తి సన్నిధానయుక్తమైన వటవృక్షంలో వ్రేళ్ళు బ్రహ్మదేవుని సన్నిధానాన్ని కలిగివుంటాయి. కాండంలో శ్రీమహావిష్ణువు కొలువైవుంటాడు. అగ్రభాగంలో పరమశివుడు నెలకొనివుంటాడు. పరమపవిత్రమైన వటవృక్షాన్ని పూజించడం వల్ల సృష్టి, స్థితి, లయకారకులైన త్రిమూర్తుల్ని పూజించినట్టే అవుతుందని శాస్త్రాలు విశదీకరిస్తున్నాయి. వృక్షజాతుల్లోకెల్లా సుదీర్ఘకాలం జీవించే వటవృక్షాన్ని స్త్రీలు పూజించడం వల్ల వారి భర్తలు చిరాయువులై జీవిస్తారనే విశ్వాసం అనాది నుండి నెలకొనివుంది.
వటవృక్షానికి పూజలు నిర్వహించి, ప్రదక్షిణలు చేస్తే త్రిమూర్తుల ఆశీస్సులు లభించి తద్వారా ఉత్తమ సంతానం కలుగుతుందని, మాంగల్య సౌభాగ్యం ఇనుమడిస్తుందని పురాణాలు తెలుపుతున్నాయి. ఇంతటి మహత్తును, ప్రాశస్త్యాన్ని కలిగిన వటవృక్షాలను శ్రీరాముడు ఏరికోరి మరీ ఇక్కడ స్థాపించాడు. శ్రీరామ పవిత్ర కరస్పర్శను పొందిన ఈ వటవృక్షాలను సేవించిన వారికి సకల శుభాలు కలుగుతాయి. సంతానాభివృద్ధి, ఐశ్వర్యాభివృద్ధిని కోరేవారి కోరికలు నెరవేరుతాయి. ఈ విశ్వాసంతో ఇక్కడ ప్రతినిత్యం వందలాది ఆస్తికులు శ్రీరామ స్థాపితాలైన ఈ వటవృక్షాలను సేవించి తరిస్తుంటారు.
సీతాపహరణం, మారీచ వధ ప్రదర్శన శాల
శ్రీ సీతా గుహా సంస్థాన్‍కు అత్యంత సమీపంలో ’సీతాపహరణం, మారీచ వధ ప్రదర్శన శాల’ ఉంది. ఈ ప్రదర్శన శాలలో పంచవటి ప్రాంతంలో జరిగిన రామాయణ ఘట్టాలను సుందరమైన విగ్రహాల రూపంలో ఏర్పాటు చేసారు. ఈ ప్రదర్శనలో – పంచవటి ఆశ్రమంలో పిండి దంచడం, పాత్రలను శుద్ధి చేయడం వంటి వివిధ గృహకృత్యాలను సంతోషంగా నిర్వహిస్తున్న సీతమ్మను చూడవచ్చు. బంగారు వర్ణంలో మెరుస్తూ ఆకర్షిస్తున్న మాయా లేడిని శ్రీరామునికి చూపిస్తున్న సీతను తిలకించవచ్చు. మారీచ సంహారానికై రామలక్ష్మణులు తరలి వెళ్ళగా సీతా దేవిని అపహరించడానికై వచ్చిన మాయా సన్యాసి వేషధారియైన రావణాసురుడు – ఇలా వివిధ రామాయణ ఘట్టాలను హృద్యంగా ఆవిష్కరించారు ఈ ప్రదర్శన శాలలో.
శ్రీ లక్ష్మణ రేఖా మందిరం
పంచవటిగా రామాయణ ఇతిహాసప్రసిద్ధమైన నాసిక్ నగరంలో శ్రీరామ పర్ణకుటి, సీతా గుహా సంస్థాన్ తర్వాత దర్శించవలసిన ప్రముఖ మందిరం – “శ్రీ లక్ష్మణ రేఖా మందిరం.” సీతా గుహ నుండి సుమారు కిలోమీటరు దూరంలో ఉన్న శ్రీ లక్ష్మణ రేఖా మందిరం వెలసిన స్థలంలో లోక ప్రసిద్ధమైన “లక్ష్మణ రేఖ”ను రామానుజుడైన లక్ష్మణుడు గీసాడని చెబుతారు. ప్రస్తుతం ఈ స్థలంలో నూతన మందిరాన్ని నిర్మించారు. ఈ మందిరంలో సీతా రామ లక్ష్మణుల పాలరాయి విగ్రహాలను భక్తులు దర్శిస్తారు. ఎత్తైన వేదికపై స్థాపించిన ఈ విగ్రహాల క్రింది భాగంలో అలనాటి లక్ష్మణ రేఖకు ప్రతిరూపంగా అర్ధచంద్రాకార నిర్మాణాన్ని స్థాపించారు నిర్వాహకులు.
ఆదికవి వాల్మీకి రచితమైన శ్రీమద్రామాయణంలో లక్ష్మణ రేఖ గురించి వివరాలు లభించవు. వంద కోట్ల శ్లోకాలతో కూడిన శతకోటి రామాయణాంతర్గతమని ఖ్యాతికెక్కిన ఆనంద రామాయణంలో ఈ లక్ష్మణరేఖ ప్రసక్తి వస్తుంది. సాక్షాత్తు పరమశివుడే పార్వతీదేవికి ఉపదేశించిన ఆనంద రామాయణంలోని సారకాండం, సప్తమ సర్గలో “తథాపి శృణు మద్వాక్యమ్ యన్మయ అత్ర ఉచ్యతే హితమ్/ మయౌతామ్ ధనుషో రేఖామ్/ కృతాం త్వత్పరితోధునా” అన్న శ్లోకంలో లక్ష్మణుడు సీతా రక్షణార్థమై తన విల్లుతో ఆమె చుట్టూ రేఖలను లిఖించాడని స్పష్టంగా తెలుస్తోంది. ఆనాటి నుండి ఒకరి హితాన్ని, సుఖాన్ని, రక్షణను కోరుతూ విధించే నియమాలను “లక్ష్మణ రేఖ”గా పిలవడం పరిపాటి అయింది. శ్రీ లక్ష్మణ రేఖా మందిర దర్శనంతో భక్తులు ధర్మశాస్త్రాలు మానవులకు విధించే నియమాలను, పద్ధతులను స్మరించుకొని అవన్నీ “లక్ష్మణ రేఖ” వలే మన బాగు కోసమే ఏర్పడినవి తలుస్తారు.
సీతా అపహరణ్ మందిర్
నాసిక్ పట్టణంలో శ్రీ లక్ష్మణ రేఖ మందిర్ తరువాత దర్శించ వలసిన మరో ముఖ్య మందిరం శ్రీ సీతా అపహరణ్ మందిర్. ప్రధాన రహదారి పక్కనే వెలసిన ఈ చిన్న మందిరమే సీతాపహరణ్ మందిర్. ఈ మందిరంలోకి ప్రవేశించగానే ఎదురుగా సీతాదేవి విగ్రహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. సాధారణంగా సీతాదేవి శ్రీరామ సమేతయై మాత్రమే దర్శనమిస్తుంది. కానీ ఈ సీతాహరణ్ మందిరంలో సీతాదేవి మాత్రమే నెలకొనివుంది. భారతదేశంలో రాముడు లేని ఆలయంగా ఈ సీతాపహరణ మందిరం ప్రసిద్ధి కెక్కింది.
ఈ మందిరంలో సీతాదేవి విగ్రహాన్ని భిక్షను వేస్తున్నట్టుగా మలచారు. రామాయణ కథనం ప్రకారం బంగారు జింక రూపంలో వచ్చిన మారీచుడు రామబాణ ఘాతానికి నేలకూలుతూ మాయోపాయంతో “హా సీతా! హా లక్ష్మణా!” అని అరచి ప్రాణం విడుస్తాడు. శ్రీరాముని కంఠ ఘోషను విన్న సీతమ్మ రామ రక్షణకై తరలివెళ్ళమని లక్ష్మణున్ని ఆదేశిస్తుంది. వదిన ఆజ్ఞను శిరసావహించి, ఆశ్రమం చుట్టూ రక్షరేఖను గీసి వెళతాడు లక్ష్మణుడు. రామలక్ష్మణులు లేని ఆ సమయంలో మాయా సన్యాసి రూపాన్ని ధరించి వస్తాడు రావణుడు. ఆ వచ్చినది నిజమైన సన్యాసి అన్న భావనతో భిక్షను వేయడానికై పర్ణకుటీరం వెలుపలకు వస్తుంది సీతమ్మ. ఈ ఘటనకు గుర్తుగా మందిరం ముందు భాగంలోని బయలు ప్రదేశంలో సన్యాసి వేషంలో ఉండే రావణాసురుని విగ్రహం ఉంది. మందిరంలోని సీతమ్మ విగ్రహం, దోసిళ్ళతో భిక్షను పట్టుకున్నట్టుగా దర్శనమిస్తుంది.
శూర్పణఖ విరూపి కావడం, అత్యంత ఆప్తులైన త్రిశిరుడు, ఖర దూషణాదులు సైన్యసహితంగా సమూల నాశనాన్ని పొందారన్న వార్తలను విన్న రావణాసురుడు క్రోధితుడై తన మేనమామ అయిన మారీచుణ్ణి బెదరించి వానిచే మాయామృగ రూపధారణం చేయించాడు. రావణుని చేతిలో చావడం కంటే రాముని చేతిలో చావడమే మేలని తలచిన మారీచుడు బంగారు జింకగా మారి రాముణ్ణి సీతనుండి వేరు చేసాడు.
ఈ ఘటన సంభవించడానికి మునుపే శ్రీరాముని ఆదేశానుసారం సాత్విక సీత, రాజస సీత, తామస సీతా అనే మూడు రూపాలను సీతాదేవి ధరించిందన్న సూక్ష్మ విషయాన్ని ఆనంద రామాయణం తెలుపుతోంది. “తమోమయీ/ పంచవట్యామ్/ దశాస్థాస్య మోహనార్థం” అన్న ఆనంద రామాయణ వచనం మేరకు పంచవటిలో రావణునికి భిక్ష వేయడానికి నిలచిన సీతారూపం తామసరూపమని, ఆ రూపం రావణాసురునికి మోహాన్ని కలిగించే నిమిత్తమే నిలచివుందని స్పష్టమవుతోంది. మహత్తరమైన ఈ ఆధ్యాత్మిక ధర్మసూక్ష్మాన్ని ఈ “సీతాపహరణ్ మందిర్”లో తలచుకుని భావోద్వేగభరితులవుతారు భక్తులు.
సీతాపహరణ్ మందిరంలో సీతాదేవికి ఇరువైపులా గోపాలబాలుడైన మురళీధరుడు, ఆదిపరాశక్తియైన పార్వతీదేవి వెలసి దర్శనమిస్తారు.
ఈ సీతాపహరణ్ మందిరానికి మరో విశేషముంది. శ్రీరామ రక్షణార్థం పర్ణకుటీరం నుండి తరలివెళ్ళే ముందు సీతమ్మ రక్షణకై లక్ష్మణుడు గీసాడని చెప్పే లక్ష్మణరేఖ ఆపై ఓ నదిగా మారిందని చెబుతారు. సీతాపహరణ్ మందిరం వెనుక భాగంలోని ఈ ప్రాంతంలో పూర్వం లక్ష్మణ రేఖా నది పారేదని ఈ ప్రాంతాన్ని చూపిస్తారు స్థానికులు.
కాట్యా మారుతీ మందిరం
సీతాపరణ్ మందిర్ ఎదురుగా ఇతిహాస ప్రసిద్ధమైన “శ్రీ కాట్యా మారుతీ మందిరం” భక్తజనమందారమై భాసిస్తూ దర్శనమిస్తుంది. మందిర అంతర్భాగంలో భవ్యమైన కాట్యా హనుమాన్ భారీ విగ్రహం దర్శనమిస్తుంది. స్వామివారు స్వయంభు మూర్తి అని స్థలపురాణం వివరిస్తోంది. సుమారు పదకొండున్నర అడుగుల ఎత్తున్న శ్రీ కాట్యా మారుతి, విశాలమైన నేత్రాలతో, శివుని మూడో కంటిని తలపించే నామంతో విరాజిల్లుతూ భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
శ్రీ కాట్యా మారుతి త్రేతాయుగం నుండి ఇక్కడ నెలకొనివున్నట్టు స్థలపురాణం వివరిస్తోంది. సుమారు పదకొండున్నర అడుగుల ఎత్తున్న శ్రీ కాట్యా మారుతి భారీకాయం వెనుక ఆసక్తికరమైన కథనం ఉంది. పూర్వం త్రేతాయుగంలో సీతాన్వేషణలో భాగంగా శతయోజన విస్తీర్ణమైన సముద్రాన్ని లంఘించి, అశోకవనంలో బంధితయై దుఃఖిస్తున్న సీతమ్మకు శ్రీరామ ముద్రికను ఇచ్చి, ఆ మహాసాధ్విని సంతోష పరచి, సీతమ్మ ఇచ్చిన చూడామణిని ఆ తల్లి క్షేమసమాచారానికి గుర్తుగా స్వీకరించి, లంకను నుండి కిష్కింధకు బయలుదేరిన హనుమంతుని భారీ కాయమే ఈ విగ్రహమని చెబుతారు.
ద్వాపరయుగ కాలంలో పాండవులు తమ అరణ్యవాస సమయంలో ఈ ప్రాంతానికి వచ్చారని స్థానిక ఐతిహ్యం చెబుతోంది. అరణ్యవాసంలో భాగంగా దండకారణ్య ప్రాంతానికి వచ్చిన పాండవులు, నాసిక్ పట్టణానికి కొద్ది దూరంలో ఉన్న పాండవ్ గుహా అన్న ప్రాంతంలో నివసించేవారని ప్రతీతి. ఆహార అన్వేషణకై పాండవ గుహ నుండి బయలుదేరిన పాండవులు ఈ ప్రాంతానికి వచ్చినప్పుడు వజ్రశరీరుడు, మహాగంభీరుడూ అయిన కాట్యా వీర హనుమాన్ నల్లతుమ్మ చెట్టు క్రింద దర్శనమిచ్చాడట! మహోన్నత మూర్తియై దర్శనమిచ్చిన కేసరీనందనుణ్ణి వివిధ స్తోత్రాలతో కీర్తించారు పాండవులు. అజాతశత్రువులు, జితేంద్రియులు, ధర్మదీక్షాదక్షులైన పాండవుల భక్తికి మెచ్చిన వాయునందనుడు వారికి ఓ వరాన్ని ప్రసాదించాడు. పాండవ వనవసానంతరం సంభవించే కురు-పాండవ సంగ్రామంలో అర్జునుని రథాగ్రంపై కపిధ్వజరూపంలో వెలసి, విజయుని వీరవిహారంలో సహాయం చేస్తానన్న వరాన్ని కాట్యా మారుతి ప్రసాదించాడని చెబుతారు.
సిందూర గంధానులేపనంతో వెలుగులీనే శ్రీ కాట్యా మారుతీ విగ్రహ పైభాగంలో ఆ మహాభక్తుని ఆరాధ్యమూర్తులైన శ్రీ సీతారాములు కొలువైవుండి భక్తులను అనుగ్రహిస్తారు. వేదజ్ఞానానికి నిదర్శనమైన సీతమ్మను, వేదప్రతిపాద్యుడైన శ్రీరాముణ్ణి జతచేర్చిన భాగ్యశాలి, బాహుబలి ఈ హనుమంతుడు. వజ్రకాయుడు, వజ్రసంకల్పుడూ అయిన హనుమంతుని నామోచ్ఛారణ వల్లనే సకల భయాలు తొలగిపోతాయి. లక్ష్మణ ప్రాణదాత అయిన అంజనాసూనుని స్మరణమాత్రం చేతనే సకల అరిష్టాలు నశిస్తాయి. శతయోజన విస్తీర్ణ సింధువును లీలాజాలంగా లంఘించిన పవనసుతుణ్ణి ప్రార్థించేవారికి మహా సంసార సాగర సముత్తరణం అత్యంత సులభసాధ్యం. మహాబలశాలి, మహాపౌరుషవంతుడు అయిన హనుమంతుణ్ణి శ్రీ కాట్యా మారుతిగా దర్శించిన భక్తులు నిర్భయులై, మనోకామనా సాధకులై తరిస్తారు.
తపోవనం
నాసికా పట్టణంలో రసరమ్య రామాయణ కథాకల్పవల్లికి పూచిన మరో ఐతిహాసిక కథాపుష్పం “తపోవనం.” నాసిక్ పట్టణ శివార్లలో వెలసిన ఈ “తపోవనం”ను రామాయణ కథాగమనాన్ని మలుపు తిప్పే శూర్పణఖ గర్వభంగ స్థలిగా చెబుతారు. సుమిత్రా నందనుడైన లక్ష్మణుడు దుష్టరాక్షసి అయిన శూర్పణఖ కర్ణనాసాలను తన కరవాలంతో ఖండించాడని వివరించే రామాయణ ఘట్టం ఈ స్థలంలోనే సంభవించిందని చెబుతారు. లక్ష్మణ వీరత్వ నిదర్శనమైన ఈ తపోవనంలో “శ్రీ శేషనాగ మందిరం” కొలువైవుంది. భారతదేశంలో లక్ష్మణునికై వెలసిన ప్రత్యేక ఆలయంగా ఈ శేషనాగ మందిరం ఖ్యాతి గడించింది.
విశాలమైన ప్రాంగణంలో వెలసిన ఈ మందిరంలోకి ప్రవేశించగానే రావణ గర్వాపహారి, సంజీవనీపర్వతోద్ధారి అయిన ఆంజనేయుడు సిందూర చర్చితుడై దర్శనమిస్తాడు. హనుమంతుణ్ణి దర్శించిన పిదప మందిరం అంతర్భాగంలో తపోభంగిమలో, పద్మాసనస్థుడై, ముకుళిత హస్తాలతో ఆశీనుడైవుండే శ్రీ శేషనాగ లక్ష్మణున్ని దర్శించుకుంటారు భక్తులు.
లక్ష్మణుడు ఆదిశేషుని అవతారమని పురాణ, ఇతిహాస ప్రసిద్ధమైన విషయం. శ్రీమన్నారాయణునికి పాన్పుగా, ఛత్రంగా, ఆసనంగా అనునిత్యం సేవలందించే ఏకాంత భక్తుడు ఆదిశేషుడు. సజ్జన పీడకులై, యజ్ఞ విధ్వంసకులై, పరస్త్రీ పీడనా పరాయణులై చెలరేగుతున్న రావణాసురాది దైత్యుల సంహారానికి దేవదేవుడు శ్రీరాముడై అవతరించాడు. వైకుంఠవాసుని అంతేవాసులైన శంఖ చక్రాలు, ఆదిశేషుడు ఆయనను అనుసరించి భరత, శతృఘ్న, లక్ష్మణులుగా అవతరించారు. శ్రీరామ వనవాస దీక్షలో సుమిత్రా తనయుడైన సౌమిత్రి అన్నకు అండగా, జత వీడని నీడగా అనుసరించి, సేవించాడు. భాతృప్రేమకు, నిస్వార్థ సేవకు, కఠోర నియమ పాలనకు, జితేంద్రియత్వానికి ప్రతీకగా నిలచే లక్ష్మణుడు శ్రీ శేషనాగ మందిరంలో భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
అయితే ఈ స్థలానికి “తపోవనం” అన్న పేరు స్థిరపడడానికి వేరే కారణం ఉంది. కపిలా-గోదావరీ సంగమ స్థలమైన ఈ ప్రాంతంలో లక్ష్మణుడు రాక్షస సంహార సామర్థ్య ప్రాప్తికై పరమశివుడిని ఉద్దేశించి ఉగ్ర తపస్సును ఆచరించాడు. అందువల్ల ఈ ప్రాంతాన్ని “తపోవనం”గా పేర్కొంటారు. విశాలమైన శేషనాగమందిర ప్రాంగణంలో నిలచివున్న ఈ వటవృక్షం క్రింద లక్ష్మణుడు తీవ్ర తపస్సు చేసాడని చెబుతారు. రామ-రావణ సంగ్రామంలో రావణపుత్రుడైన ఇంద్రజిత్తును వధించి, జయించడానికై లక్ష్మణుడు ఈ వటవృక్షం ఛాయలో తపశ్చర్యను ఆచరించాడని కూడా చెబుతారు. ఈ కథనానికి గుర్తుగా మహోన్నతమైన వటవృక్షం క్రింద తపోదీక్షలో లీనమైవున్న లక్ష్మణ విగ్రహాన్ని స్థాపించారు. లక్ష్మణ దేవర తపోవేదికగా నిలచిన ఈ వటవృక్షం త్రేతాయుగం నాటిదని, ఇది చిరంజీవి అని ఏనాడు వాడపోలేదని చెబుతారు మందిర నిర్వాహకులు.
ప్రసిద్ధమైన పంచవటీ పర్ణకుటీరంతో బాటు ఈ తపోవనాన్ని శూర్పణఖ గర్వభంగ స్థానంగా పేర్కొంటారు. నిజానికి శూర్పణఖ ముక్కు, చెవులను ఖండించిన స్థలం కపిలా-గోదావరీ సంగమక్షేత్రమని చెబుతారు. వర్షాకాలంలో ఆ ప్రాంతం గోదావరీ నదిజలాల్లో పూర్తిగా మునిగిపోతుంది. ఈ కారణం వల్ల నదికి దూరంగా, ఈ తపోవన ప్రాంతంలో శూర్పణఖ గర్వాపహార దృశ్యాన్ని సుందరమైన విగ్రహాల రూపంలో నిర్మించారు నిర్వాహకులు.
కపిలా-గోదావరీ సంగమ స్థానం
భవ్య గోదావరీ రమ్య జలప్రవాహం ప్రవహిస్తున్న ఈ ప్రాంతం అపూర్వమైన కపిలా-గోదావరీ సంగమ స్థానం. నదీ సంగమ క్షేత్రాలు అత్యంత పుణ్యదాయకాలని శాస్త్రాలు వివరిస్తున్నాయి. సంగమ ప్రదేశాలలో ఆచరించే పుణ్యస్నానాలు అనంత పుణ్యాన్ని అందిస్తాయి. ఆవిధంగా కపిలా-గోదావరీ సంగమ ప్రదేశమైన తపోవనం ఓ దివ్యస్థలిగా వాసికెక్కింది. ఈ సంగమ తీరంలోనే కామ వ్యామోహపీడితయైన శూర్పణఖ, శ్రీరాముణ్ణి సమీపించి, తనను వివాహమాడవలసిందిగా కోరిందట! ఆ కోర్కెను తిరస్కరించినందువల్ల క్రోధవశయై సీతాదేవిని గాయపరచబోగా, వదినమ్మను రక్షించే నిమిత్తం లక్ష్మణుడు నిశిత కరవాలంతో దుష్ట శూర్పణఖ ముక్కు, చెవులను ఖండించాడు. ఈ కథనానికి గుర్తుగా కపిలా-గోదావరీ సంగమ తీరంలో ఈ ప్రాచీన శిల్పాన్ని చూడవచ్చు. భీకరమైన ఆకారంతో కూడిన శూర్పణఖపై కరవాలంతో లంఘిస్తున్న లక్ష్మణ స్వామిని ఈ శిల్పంలో భక్తులు దర్శిస్తారు. కమలనేత్రుడైన లక్ష్మణుడు “శరంబు వింట దానెక్కిడి దానిపై విడువ/ నేగి తదీయ కుచోష్ఠ కర్ణముల్, ముక్కును గోసి/ యా శరము పోయెను/ రాముని చెంత” అని కీర్తిశేషులు శ్రీ గుండు లక్ష్మణశాస్త్రి గారు తమ ఆంధ్ర ఆనందరామాయణంలో శూర్పణఖ గర్వభంగాన్ని వర్ణించారు.
కపిలా-గోదావరీ సంగమస్థల తీరంలో శ్రీమన్నారాయణుని అంశావతారి అయిన కపిల మహర్షిని భక్తులు దర్శిస్తారు. మహాఋషి అయిన కపిల భగవానుని ముందుభాగంలో వెలసిన ఈ చిన్న కుండాన్ని “కపిలతీర్థం”గా పిలుస్తారు. సాంఖ్యయోగ శాస్త్రాన్ని ప్రపంచానికి అందించిన కపిల మహాఋషి ఈ గోదావరీ తీరంలో తపస్సును ఆచరించాడని పురాణాలు చెబుతున్నాయి. ఈ కారణం చేత ఈ కుండానికి కపిల తీర్థమని పేరు వచ్చిందని చెబుతారు. “పంచమః కపిలో నామ/ సిద్ధేశః కాలవిప్లుతమ్ / ప్రోవాచాసురయే సాంఖ్యం / తత్త్వగ్రామ వినిర్ణయమ్/” అని కపిలావతార వైశిష్ట్యాన్ని భాగవత మహాపురాణం వర్ణిస్తోంది. బ్రహ్మమానస పుత్రుడైన కర్దమ ప్రజాపతికి, దేవహూతీ దేవికి జన్మించిన కపిలుడు శ్రీమన్నారాయణుని ఇరవై నాలుగు అవతారాల్లో ఐదవదని భాగవతం వివరిస్తోంది. గంగానది దివి నుండి భువికి దిగిరావడానికి ఈ కపిల ఋషియే ప్రధాన కారణమని రామయణ, భారతాల ద్వారా తెలుస్తోంది.
కపిల ఋషిని అవమానించి భస్మమైపోయిన తన తాతలను ఉద్ధరించి, విముక్తుల్ని కావించి, ఊర్ధ్వలోకాలకు పంపడానికై ఇక్ష్వాకు కుల తిలకుడైన భగీరథుడు తీవ్రతపస్సును చేసి గంగానదిని ప్రసన్నీకరించుకున్నాడు. ఆవిధంగా, ఈ కపిల ఋషి కారణంగా, దేవలోకవిహారిణి అయిన గంగానది భూలోకసంచారిణిగా దిగివచ్చింది. సమస్త పాపాలను పరిహరించే పావన గంగానది మానవులమైన మనకు దక్కడానికి కారణభూతుడైన కపిల ఋషిని గౌతమీ గంగా తీరంలో, కపిలా-గోదావరీ సంగమ స్థలంలో దర్శించి, అర్చించగలగడం అనేక జన్మల పుణ్యఫలమే!
గంగాజనకుడైన శ్రీమన్నారాయణుడే గంగావతరణ కారకుడైన కపిల ఋషిగా విరాజిల్లే అపూర్వ ఆధ్యాత్మిక ఘట్టాన్ని ఈ కపిలా-గోదావరీ సంగమ స్థలంలో స్మరించిన వారికి కపిల నామక భగవంతుని సంపూర్ణానుగ్రహం లభిస్తుంది.
మహామహిమాన్వితుడైన కపిల ఋషి విగ్రహాం పక్కనే వత్స సహితమైన కపిలధేనువును దర్శించి, తరిస్తారు భక్తులు.
పవిత్ర కపిలా-గోదావరీ సంగమ ప్రాంతమైన ఈ తపోవనంలో భక్తులను విశేషంగా ఆకర్షించే ఐతిహాసిక తీర్థాలు నెలకొనివున్నాయి. వీటిలో అగ్ని కుండం, త్రిమూర్తి కుండాలు అత్యంత ప్రసిద్ధిని పొందినవి.
అగ్నికుండం
ఈ అగ్ని కుండ కథనం జ్ఞాన విజ్ఞానదాయకం, ఆనందకారకం.
పంచవటి క్షేత్రంలో లక్ష్మణుని చేత శూర్పణఖ గర్వభంగం జరిగిన తర్వాత క్రోధితులైన ఆమె సోదరులు ఖరదూషణాదులు పద్నాల్గు వేలమంది సైన్యంతో పంచవటిని ముట్టడిస్తారు. ఏకాంగవీరుడైన శ్రీరామచంద్రుడు ససైన్య సహితంగా ఖరదూషణుల్ని సంహరిస్తాడు. తాపసుల ఆశ్రమాల నిలయమైన దండకారణ్యం, కామరూపులు, మాయాజాల ప్రవీణులైన దుష్ట రాక్షసుల విహారభూమి అని గ్రహించిన రాముడు అనేక ముందు జాగ్రత్తలను తీసుకున్నట్టు వాల్మీకి రామాయణం, ఆనంద రామాయణాల వల్ల తెలుస్తోంది.
పంచవటిలో సీతాపహరణ ఘట్టం సంభవించడానికి పూర్వమే దుష్ట రాక్షసుల మాయోపాయాలను చక్కగా గ్రహించిన శ్రీరాముడు తన అర్ధాంగి, ముక్తికాంతా అయిన సీతాదేవిని మూడు రూపాలు ధరించమని ఉపదేశించాడు. స్వామి ఉపదేశానుసారం సీతాదేవి సాత్విక, రాజస, తామస గుణప్రధానాలైన మూడు రూపాలను స్వీకరించింది. సాత్వికగుణ ప్రధానమైన సీతమ్మ రూపం శ్రీరాముని నీడలా మారి స్వామివారి వామభాగంలో లీనమయింది. తామస గుణప్రధానమైన రూపం, పంచవటి పర్ణశాలలో పాంచభౌతిక రూపాన్ని ధరించి నిలిచింది. రాజస గుణప్రధానమైన సీతాదేవి మూడవ రూపం అగ్నిదేవుని గృహంలో కొలువై, స్వాహాదేవి, స్వధా దేవి చే నిత్యపూజలను అందుకోసాగిందని శతకోటి రామాయణ అంతర్భాగమైన ఆనంద రామాయణం వివరిస్తోంది.
శ్రీరాముని ఆదేశానుసారం మూడు రూపాలను ధరించిన సీతాదేవి, రాజసమూర్తియై, ఈ అగ్నికుండంలో ప్రవేశించి, హుతాశనుడైన అగ్నిభట్టారకుని గృహాన్ని చేరిందని చెబుతారు. సీతాదేవి స్వీకరించిన మూడు రూపాలను వర్ణిస్తూ “అథా తామ్ జానకీమ్ ప్రాహ/ రామో రహసి సాదరమ్/ సీతే త్వమ్ త్రివిధా భూత్వా/ రజోరూపా వసానలే/ వామాంగే మే సత్త్వ రూపా/ వస ఛాయా తమోమయీ/ పంచవట్యాం దశాస్థస్య/ మోహనార్థమ్ వసత్ర వై/” అని ఆనంద రామాయణం వివరిస్తోంది.
ఖరదూషణాదుల్ని నిముషమాత్రంలో సంహరించిన శ్రీరాముడు సీతాదేవిని సమీపించి “ఓ సీతా! నీవు మూడు రూపాలను ధరించు. రజోరూపివై అగ్నిదేవుని ఇంటిలో నివసించు. సాత్వికరూపివై నా వామభాగాన్ని చేరి నీడలా నన్ను అనుసరించు. తామసరూపివై ఈ పంచవటిలో సర్వులకూ దర్శనమిస్తూ దశకంఠునికి మోహాన్ని కలిగించే నిమిత్తం వసించు” అని చెప్పాడు. శ్రీరామవచోపాలనే పత్నీధర్మంగా కలిగివున్న సీతమ్మ, రజోరూపధారిణియై ఈ ’అగ్ని కుండం’ను ప్రవేశించింది.
“పడతీ! నీవిట మూడు రూపముల నొందుము/ అనలమందు రజోరూపమున వసించి/ సత్వమున నాదు దాపల సతము నుండి/ తామసిక మూర్తి రావణార్థంబు గొనుము” అంటూ సీతా త్రిమూర్తి తత్వాన్ని సరళమైన తెలుగు భాషలో అనువదించారు శ్రీ గుండు లక్ష్మణ శాస్త్రిగారు.
త్రిమూర్తి కుండం
సీతా రక్షణార్థం తాను చేసిన ఈ త్రిరూప విభాగానికి, రజోరూపి అయిన సీతాదేవి అగ్నిదేవుని వద్దకు చేరిందనడానికి సాక్షిగా బ్రహ్మ విష్ణు మహేశ్వరులు ఇక్కడ వసించాలని శ్రీరాముడు కోరాడు. విశ్వసాక్షీభూతులైన ఆ త్రిమూర్తులు శ్రీరాముని ప్రార్థన మేరకు మూడు కుండాల రూపంలో ఈ అగ్నికుండం దగ్గర వెలిసారు. ప్రజాపతి బ్రహ్మదేవుని సాన్నిధ్యాన్ని కలిగిన ఈ కుండం ’బ్రహ్మ కుండం’గా ఖ్యాతి గడించింది. సర్వసాక్షి, సర్వవ్యాపి అయిన విష్ణుభగవానుని విభూతి రూపమైన ఈ కుండం ’విష్ణు కుండ’మని పేరుపొందింది. దేవతా సార్వభౌముడు, పరమవిరక్తశిఖామణి అయిన పరమశివుని ప్రతినిధి అయిన ఈ కుండం ’శివ కుండం’గా విఖ్యాతిని పొందింది. సర్వకాలాలలోనూ, స్వచ్ఛమైన నీటితో నిండివుండే ఈ త్రిమూర్తి కుండాలను దర్శించిన భక్తులు సృష్టి, స్థితి, లయాదులలో నిబిడీకృతమైన ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానాన్ని పరమేశ్వరానుగ్రహ పూర్వకంగా పొందుతారు.
ఈ త్రిమూర్తి కుండ దర్శనం వల్ల ఆధ్యాత్మిక, ఆదిభౌతిక, ఆదిదైవకాలనే తాపత్రయాలు పరిహారమవుతాయి. త్రిగుణాత్మకమైన సీతారూపాలను అగ్ని కుండంలో దర్శించి, ధ్యానించడం వల్ల రాజస, తామస గుణ జనితాలైన కష్టాలు సమసిపోతాయి. శుద్ధ సాత్విక సీతారూపం శ్రీరాముని ఛాయలా మారిన విధంగా ఈ పవిత్ర కుండాల దర్శనంతో భక్తుల హృదయాలు శ్రీరామపదారవింద లగ్నమానసాలై వికసిస్తాయి. మోక్షకారకమైన సత్వగుణప్రధానమై అలరారుతాయి.
పాపవిమోచన కుండం
పరమ పావనాలైన అగ్నికుండం, త్రిమూర్తి కుండాల సమీపంలో “పాపవిమోచన కుండం” దర్శనమిస్తుంది. ఈ తీర్థ జలాలతో స్నానం చేస్తే సమస్త పాపాలు నశిస్తాయని భక్తులు విశ్వసిస్తారు. కేవలం పాపాన్ని పోగొట్టుకోవడమే మానవుల లక్ష్యం కారాదని శ్రీరామచంద్రుడు చూపించిన ధర్మమార్గంలో నడవాలనే సందేశాన్ని అందిస్తుంది ఈ పాపవిమోచన కుండం.
శ్రీరామ పర్ణకుటి, సీతా గుహ, పంచవటవృక్షాలు, లక్ష్మణ రేఖా మందిరం, సీతాపహరణ మందిరం, త్రిమూర్తి కుండాల దర్శనాలతో పవిత్ర నాసిక్ పంచవటీ వీక్షణం సుసంపన్నమవుతుంది.
అనేక ఆలయాల నిలయమైన నాసిక్ క్షేత్రంలో దర్శనీయ మందిరాలు మరిన్ని ఉన్నాయి. వీటిలో శ్రీ సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరం, శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరం, శ్రీ నవశ్యా గణపతి మందిరం, శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరం, శ్రీ మోదకేశ్వర గణపతి మందిరం ప్రధానమైనవి.
సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరం
నాసిక్ పట్టణంలోని గంగాపూర్ ప్రాంతంలో గోదావరీ తీరాన వెలసిన మహాద్భుత శివమందిరం శ్రీ సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరం. సువిశాలమైన ప్రాంగణంతో, చుట్టూ పచ్చపచ్చని వృక్షసిరితో కూడిన శ్రీ సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరం భక్తుల మనస్సులను మొదటి వీక్షణంలోనే ఆకర్షిస్తుంది.
సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరాన్ని ప్రవేశించడానికి కొన్ని మెట్లను దిగాలి. భక్తులు ఈ మెట్లను దిగి సోమేశ్వర మందిరంలోకి ప్రవేశిస్తారు. ఆలయ ప్రవేశ ప్రాంతంలోనే పరమశివుని ప్రియభక్తులు, వాహనము అయిన నందీశ్వరుడు తదేకధ్యానమగ్నుడై దర్శనమిస్తాడు. నంది అనగా ఆనందం కలిగించేవాడని అర్థం. మహా వైరాగ్యమూర్తి అయిన చంద్రశేఖరుణ్ణి దర్శించడానికి ముందుగా నందీశ్వరుణ్ణి దర్శిస్తే మనసులోని చింతలు, బాధలు తొలగిపోయి ఆనందం చేకూరుతుంది. సంతోషంతో కూడిన ప్రశాంత హృదయంతో గౌరీమనోహరుణ్ణి దర్శించి, పూజిస్తే సకల మనోభీష్టాలు నెరవేరుతాయి. జ్ఞానము, భక్తి వృద్ధి చెందుతాయి.
సోమేశ్వరాలయంలో స్థితుడైవున్న నందీశ్వరుణ్ణి దర్శించిన పిదప భక్తులు ఆలయ గర్భగృహంలోని శ్రీ సోమేశ్వర మహాదేవుణ్ణి దర్శించుకుంటారు. ఈ స్వామిని భక్తులే స్వయంగా అర్చించవచ్చు. “చేతులారంగ శివుని పూజించడేని” అని భక్తకవి పోతనామాత్యుడు నుడివినట్టుగా ఈ మందిరంలో భక్తులు మనస్పూర్తిగా సోమేశ్వర స్వామిని అర్చించి తరిస్తుంటారు.
సోమేశ్వర అంటే చంద్రునికి అధిపతి అని అర్థం. విశాల వినీలాకాశంలో వెన్నెల వెలుగుల్ని విరజిమ్మే చంద్రుడు దక్షప్రజాపతికి అల్లుడు. దక్షుడు తన 27 మంది కుమార్తెలను చంద్రునికిచ్చి వివాహం చేసాడు. ఈ ఇరవైయేడు కన్యామణులే అశ్విని, భరణి, కృత్తికా మొదలైన 27 నక్షత్రాలు. తారానాథుడైన చంద్రుడు ఆ ఇరవైయేడు మందిలో ఒక్క రోహిణీదేవిని మాత్రమే గాఢంగా ప్రేమిస్తూ ఇతర భార్యల్ని నిర్లక్ష్యం చేసాడు. ఇందుకు కోపించిన దక్షుడు చంద్రుణ్ణి క్షయవ్యాధిగ్రస్థుడవు కమ్మని శపించాడు. అమిత సౌంధర్యంతో, తేజస్సుతో వెలిగిపోయే చంద్రుడు శాపగ్రస్తుడై మహావిష్ణువును శరణు కోరుతాడు. ఆ దేవదేవుని సలహా మేరకు కైలాసవాసుడైన మహారుద్రుణ్ణి ఆశ్రయిస్తాడు. భయభీతుడైన శశాంకునికి అభయమిచ్చిన పరమశివుణ్ణి ఎదిరించడానికై దక్షుడు కైలాసానికి వచ్చాడు. సమస్యను పరిష్కరించడానికై వైకుంఠవాసుడు తరలి వచ్చి దక్షునికి, శివునికి మధ్య సంధానం చేసాడు. విష్ణుమూర్తి ప్రతిపాదన మేరకు చంద్రుడు బాలచంద్రుని రూపంలో పిండివెన్నెలను ఒలికిస్తూ సదాశివుని శిరస్సుపై ఎల్లకాలము వెలుగుతూ నిలిచాడు. చంద్రుని మరో రూపం దక్షప్రజాపతి శాపాన్ని స్వీకరించి పదిహేను రోజులు పెరుగుతూ, మరో పదిహేను రోజులు తరుగుతూ మిగిలాడు. సోమ అని పిలువబడే చంద్రుణ్ణి ధరించినందువల్ల ఆనాటి నుండి సోమేశ్వరునిగా, చంద్రచూడునిగా, చంద్రకళాధారిగా త్రిలోకఖ్యాతిని పొందాడు మహాదేవుడు.
గర్భాలయంలో తెల్లటి రజత కవచంతో భాసిల్లే సోమేశ్వరుడు దివ్యకాంతివిరాజితుడై భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. పంచఫణామండితమైన రజత సర్పరాజ మొకటి మహాదేవునికి ఛత్రమై అలరారుతూవుంటుంది. బిల్వపత్రాలతో, పుష్పమాలలతో అలంకృతుడైన మహా సోమేశ్వరుడు భక్తులు భక్తితో అర్పించే పూజలను స్వీకరిస్తూ చిరునవ్వుల వెన్నెలల్ని కురిపిస్తాడు. ఆ చల్లని స్వామిని చూసిన భక్తులు ఆనంద పారవశ్యులై ఆ స్వామిని స్పృశించి, నమస్కరించి, ధూపదీపాలతో అర్చించి తరిస్తారు.
సోమేశ్వరుణ్ణి దర్శించి, పూజించి, స్మరించిన వారి మనోక్లేశాలు సమసిపోతాయని శాస్త్రాలు వివరిస్తున్నాయి. చంద్రుణ్ణి శివుడు తన శిరసుపై ధరించడంలో విశిష్ఠమైన ఆధ్యాత్మిక ఆంతర్యం ఉందని విజ్ఞులు చెబుతారు. విరాట్ పురుషుని మనసు నుండి ఆవిర్భవించినవాడిగా కీర్తించబడే చంద్రుణ్ణి ధరించడం ద్వారా శివుడు మానవుల, దేవతల మనసులను నియంత్రించే అధినాయకుడయ్యాడు. ఈ అనుసంధానంతో సోమేశ్వరుణ్ణి తలచినా, కొలిచినా ఆ చల్లని చూపుల స్వామి భక్తుల మానసిక రుగ్మతలను తొలగిస్తాడు. నిశ్చలమైన మనసును ప్రసాదిస్తాడు. నాసిక్ క్షేత్రంలోని గంగాపూర్ ప్రాంతంలో పవిత్ర గోదావరీ తీరాన వెలసిన ప్రాచీన శ్రీ సోమేశ్వర మహాదేవుణ్ణి అర్చించిన వారికి సకల శుభాలు కలుగుతాయి.
సోమేశ్వర మహాదేవ్ మందిర ప్రాంగణంలో సీతాలక్ష్మణ హనుమంత సమేతుడైన జానకీరాముని మందిరం ఉంది. అందమైన పాలరాయి వేదికపై కొలువైవున్న శ్రీరామ పంచాయతనం భక్తజన మన మోహకమై, శ్రీరామభక్తి ప్రచోదనమై దర్శనమిస్తుంది. “శ్రీరామ రామ రామేతి రమే రామే మనోరమే” అంటూ శ్రీరామ తారక మంత్రాన్ని పార్వతీదేవికి ఉపదేశించిన పరమశివుని సాన్నిధ్యంలో రఘుకులతిలకుని దర్శనాన్ని పొందిన భక్తులు అమితానంద హృదయారవిందులవుతారు.
ఈ ప్రాంగణంలో సత్యసంకల్పుడైన శ్రీ సత్యనారాయణ స్వామి ఆలయం కూడా శోభాయమానంగా దర్శనమిస్తుంది. “సత్యనారాయణం దేవం వందేహం కామదం ప్రభుం” అని ప్రార్థించిన వారిని వెనువెంటనే అనుగ్రహించే సత్యనారాయణ స్వామి సోమేశ్వర మహాదేవ ఆలయ ప్రాంగణంలో నెలకొని, భక్తులను బ్రోచే పరదైవమై వెలిసివున్నాడు.
శ్రీ సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరం ఆధ్యాత్మిక సాధకులతో బాటు ప్రకృతి ప్రేమికులను కూడా విశేషంగా ఆకర్షిస్తుంది. ఈ ఆలయ సమీపంలో విశాలమైన ప్రవాహంతో ప్రవహించే గోదావరీ నది నేత్రానందాన్ని అందిస్తుంది. పచ్చని ప్రకృతి సోయగాల మధ్య ప్రవహించే గోదావరీ నదిలో యాత్రీకులు బోటు విహారాన్ని చేస్తారు.
శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరం
సోమేశ్వర మహాదేవ మందిరం నెలకొనివున్న గంగాపూర్ లోనే శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరం ఉంది. గోదావరీ నదీ తీరంలో నిర్మితమైన శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరం అద్భుతమైన నిర్మాణ శైలితో అలరారుతూ దర్శనమిస్తుంది. ప్రాచీనమైన నాగర నిర్మాణ శైలిని అనుకరిస్తూ సాగిన ఈ నవీన మందిరం చూపరుల మదిని ఇట్టే ఆకట్టుకుంటుంది. 2004 వ సంవత్సరంలో శ్రీ శంకరాచార్య న్యాస్ ట్రస్ట్ వారిచే నిర్మించబడిన ఈ బాలాజీ మందిర్ నాటి నుండి నేటి వరకూ వేలాదిమంది భక్తులను విశేషంగా ఆకర్షిస్తోంది. పగోడా శైలిని పోలిన ప్రధాన మందిరం, అర్ధ మండపం, మహామండపాలతో కూడిన బాలాజీ మందిర్ కొత్త పాతల మేలుకలయికకు గొప్ప ఉదాహరణగా నిలుస్తుంది. ఆలయ ప్రాంగణంలో సమున్నతమైన ధ్వజస్తంభం పరమాత్ముని కీర్తిధ్వజంలా ఉజ్జ్వలంగా దర్శనమిస్తుంది. ధర్మము, న్యాయము, యోగ్యత అనే మూడు గుణాలకు ప్రతీకగా భావించే ధ్వజస్తంభానికి నమస్కరించి, ఆలయంలోకి ప్రవేశించడం ప్రాచీన సంప్రదాయంగా వస్తోంది. శ్రీ బాలాజీ మందిర్ లోని ధ్వజస్తంభం మూల భాగంలో శ్రీమహావిష్ణువు అంతేవాసి, సేవకుడూ అయిన గరుత్మంతుడు దర్శనమిస్తాడు.
శుభ్రమైన, స్వచ్ఛమైన వాతావరణంలో, పచ్చని చెట్లు, పూలమొక్కల మధ్య వెలసిన విశాలమైన మందిరంలో శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ కొలువైవున్నాడు. నల్లటి రాతి పలకలను పరచిన ఆలయ మహామండపం అద్భుతమైన ఆధ్యాత్మికానుభూతిని కలిగిస్తుంది. ఈ మహామండపంలో భక్తులు నమస్కార భంగిమలో వెలసిన గరుత్మంతుణ్ణి దర్శించుకుంటారు. మహామండపాన్ని దాటి వెళితే ఎత్తైన వేదిక మీద వెలసిన గర్భాలయం దర్శనమిస్తుంది. గర్భాలయ ద్వారానికి ఇరువైపులా వైకుంఠ ద్వారపాలకులైన జయవిజయులు నెలకొనివుంటారు.
గర్భాలయ అంతర్భాగంలో లీలామానుషవిగ్రహుడైన తిరుమల శ్రీనివాసుణ్ణి పోలిన భవ్య విగ్రహం భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. సుమారు ఏడున్నర అడుగుల ఎత్తున్న ఈ మనోహర మూర్తిని తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానం వారు శంకరాచార్య న్యాస్ ట్రస్ట్ వారికి బహూకరించారు. వాసుదేవుడు, శేషాద్రినిలయుడు, భక్తవత్సలుడు, భవరోగవైద్యుడు అయిన శ్రీ వేంకటనాథుడు చిరునవ్వుల వెన్నెలల్ని కురిపిస్తూ దర్శనమిస్తాడు. ఇరువైపులా దివ్యజ్యోతులు వెలుగులీనుతుండగా జగజ్జీవనజ్యోతి అయిన శ్రీనివాస పరబ్రహ్మ భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. శంఖ చక్రధారియై, కటి-వరద హస్తాలతో, తిరునామాలను ధరించిన శ్రీనివాసుణ్ణి కనులారా కాంచి, తరిస్తారు భక్తులు. తిరువేంకటనాథుని అలౌకిక మూర్తికి అగ్రభాగంలో శ్రీదేవి, భూదేవి, వేంకటేశ్వరస్వామి ఉత్సవ విగ్రహాలు సాలంకృతాలై నయనమనోహరంగా దర్శనమిస్తాయి.
బాలాజీ స్వామివారికి దక్షిణాది సంప్రదాయ పద్ధతిలో, వైఖాసన ఆగమానుసారంగా పూజలను నిర్వహిస్తున్నారు. శ్రావణ మాసం శనివారాలలో భక్తుల రద్దీ అధికంగా ఉంటుంది. మహారాష్ట్ర నలుమూలల నుండి విశేష సంఖ్యలో భక్తులు ఈ మందిరాన్ని దర్శించడానికై తరలివస్తారు. ఈ ఆలయంలో సంవత్సరం పొడవునా వివిధ ఉత్సవాలు, భజనలు, సంగీత మేళాలు, హోమాలు జరుగుతుంటాయి. స్వామివారికి వార్షిక బ్రహ్మోత్సవాలను శంకరాచార్య న్యాస్ ట్రస్ట్ ఆధ్వర్యంలో భారీ ఎత్తున నిర్వహిస్తారు.
బాలాజీ మందిర్ ప్రాంగణంలో శంకరాచార్య స్వామీ విద్యాశంకర భారతి వారి సమాధి మందిరం ఉంది. వీరు డాక్టర్ కుర్తకోటిగా సమాజంలో ప్రఖ్యాతిని పొందారు. స్వామీ విద్యాశంకర భారతి గారు శృంగేరీ శారదా పీఠం శాఖా మఠమైన కరవీర పీఠంలో వచ్చిన ప్రసిద్ధ పీఠాధిపతులు. వీరు హిందూమహాసభకు అధ్యక్షులుగా కూడా వ్యవహరించారు. 1967లో శివైక్యాన్ని పొందిన శంకరాచార్య డా. కుర్తకోటి సమాధిని భక్తులు దర్శించుకుంటారు.
నాసిక్ తీర్థయాత్రలో గంగాపూర్ లో వెలసిన శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిర్ దర్శనం అలౌకిక ఆధ్యాత్మికానుభూతిని కలిగిస్తుంది.
పేష్వే కాలీన్ నవశ్యా గణపతీ మందిర్
నాసిక్ పట్టణంలోని గంగాపూర్ ప్రాంతంలో సోమేశ్వర మహాదేవ్ మందిరానికి వెళ్ళే దారిలో ఆనందవల్లీ గ్రామంలో సుప్రసిద్ధ గణపతి దేవాలయం నెలకొనివుంది. “పేష్వే కాలీన్ నవశ్యా గణపతీ మందిర్” పిలువబడే ఈ గణపతి మందిరం మహారాష్ట్రలోని ప్రసిద్ధ గణేశ ఆలయాలలో ఒకటి. మూడు వందల యాభై సంవత్సరాల పైబడిన చరిత్ర కలిగిన ఈ ఆలయం ప్రతినిత్యం వందలాది మంది భక్తుల రాకతో కళకళలాడుతూ ఉంటుంది. పరమ పావన గోదావరీ నదీ తీరాన వెలసిన ఈ ఆలయాన్ని పద్దెనిమిదవ శతాబ్దానికి చెందిన పేష్వా రఘునాథ రావ్ భార్య ఆనందీ బాయ్ నిర్మించింది. ఆమె పేరుతో వెలసిన ఆనందవల్లీ గ్రామంలో నవశ్యా గణపతి ఆలయం వెలసింది.
శీఘ్రంగా వరాలను కటాక్షించే క్షిప్రప్రదునిగా పేరుపొందిన గణపతిని పుత్రసంతానాన్ని అర్థిస్తూ ప్రార్థించిన ఆనందీ బాయ్ తన కోరిక ఫలించడంతో ఈ గణపతి మందిరాన్ని నిర్మించిందని స్థల ఐతిహ్యం వివరిస్తోంది. కోరిక కోర్కెలను తీర్చే దైవంగా ఈ నవశ్యా గణపతి ఖ్యాతిని పొందాడు. మరాఠాలో నవశా అంటే ప్రార్థన అని అర్థం. భక్తులు చేసే ప్రార్థనలను విని, శీఘ్రంగా అనుగ్రహించే దైవం గనుక మరాఠా భక్తులు ఈ స్వామిని “నవశ్యా గణపతి”గా పిలుస్తారు.
పవిత్ర గోదావరీ తీరంలో వెలసిన నవశ్యా గణపతి మందిరాన్ని చేరుకోవడానికి రహదారి నుండి సుమారు ఇరవై మెట్ల దాకా క్రిందకు దిగాల్సివుంటుంది. దిగువ ఆలయ ప్రాంగణంలో ప్రత్యేక వేదికపై నెలకొల్పిన త్రిశూల మొకటి దర్శనమిస్తుంది. ఈ త్రిశూలానికి భక్తులు సమర్పించిన గంటలు అసంఖ్యాకంగా కనబడతాయి. కోరిక కోర్కెలు సఫలమయిన భక్తులు కృతజ్ఞతాపూర్వకంగా ఆలయంలోని ఈ త్రిశూలానికి గంటలను కడతారు. ఈ త్రిశూలాన్ని దాటి వెళితే ఆలయ అంతర్భాగానికి దారితీసే వసారా కనిపిస్తుంది. ఇక్కడ ఇరువైపులా వివిధ రకాల గణపతి విగ్రహాలు భక్తులకు దర్శనమిస్తాయి. “అష్ట వినాయకులు”గా ప్రసిద్ధి కెక్కిన మహారాష్ట్రా గణేశ దేవాలయాలలో వెలసిన వినాయక ప్రతిమల నమూనాలను ఇక్కడ ప్రతిష్టించారు. మోరేగాంవ్ మయూరేశ్వర్, సిద్ధటేక్ సిద్ధివినాయక్, పాలీ బల్లాలేశ్వర్ మొదలైన ఎనిమిది ప్రసిద్ధ వినాయకుల ప్రతీకలను నవశ్యా గణపతి ఆలయ ప్రవేశ ద్వారం వద్ద భక్తులు దర్శిస్తారు.
అష్టవినాయకులను దర్శించిన భక్తులు చిన్నదైన ప్రవేశ ద్వారం గుండా మందిర అంతర్భాగంలోకి ప్రవేశిస్తారు. ఈ అంతర్భాగంలో మరాఠా ఆలయ సంప్రదాయ చిహ్నమైన కూర్మవిగ్రహం దర్శనమిస్తుంది. ఏకాగ్రతకు, తదేక దీక్షకు, ఇంద్రియ నిగ్రహానికి ప్రతీక అయిన కూర్మవిగ్రహం నవశ్యా గణపతి మహరాజ్‍ను వీక్షిస్తున్నట్టుగా మలచారు. గౌరీతనయుని ప్రియవాహనమైన మూషికం మోదకాన్ని చేత ధరించి వినయభావంతో విఘ్నేశుని ప్రక్కగా నిలచివుంటుంది.
గర్భాలయంలో ఎత్తైన వేదికపైన ఆశీనుడైవుండే నవశ్యా గణపతి మహరాజ్ ప్రసన్నవదనంతో, వాత్సల్యపూరిత నయనాలతో భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. జీవకళ ఉట్టిపడే గణేశుని నేత్రాలను కాంచిన భక్తజనం ఆనందపారవశ్యంతో స్వామివారిని కీర్తిస్తారు. ఆరతి గీతాలతో విఘ్నవినాయకుణ్ణి కొలుస్తారు.
విద్యకు, విజ్ఞానానికి, బ్రహ్మతత్వ వివేచనానికి ప్రతీకగా వెలిగే దైవం శ్రీ విఘ్నేశ్వరుడు. ఆదిపూజితుడిగా ప్రసిద్ధి కెక్కిన ఈ గౌరీతనయుడు మోక్షదాయకమైన ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానాన్ని అందిస్తాడు. లంబోదరుడైన విఘ్నరాజు తన వాహనంగా మూషికాన్ని ఎంచుకున్నాడు. ఇందులో ఆధ్యాత్మిక గూఢార్థముందని విజ్ఞులు వివరిస్తారు. వెలుగంటే భయపడే ఈ అల్పజీవి నేలలో చీకటి బొరియలు చేసుకొని నివసిస్తుంది. చీకటిలో అత్యంత వేగంగా పరుగెట్టే ఎలుకను ఇంద్రియ లౌల్యానికి నిదర్శనంగా భావిస్తారు. ఆవిధంగా ఎలుకను అజ్ఞానానికి, భయానికి, కామక్రోధాలకు ప్రతీకగా భావిస్తారు. సర్వవిద్యాసమన్వితుడైన విఘ్నేశుడు జ్ఞానశూన్యతకు ప్రతినిధి అయిన ఎలుకపై కూర్చోవడం ద్వారా మానవులు అజ్ఞాన నివృత్తిని సాధించే మార్గాన్ని ఉపదేశిస్తాడు. అంతరంగపు వెలుగును ఇచ్చే ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానాన్ని పొందడం, ఇంద్రియాలను నిగ్రహించడం, ధర్మాచరణతో నిర్భయులవడం వంటి లక్షణాలను సాధించడం ద్వారా మానవులు ముక్తిధామాన్ని చేరగలరని ఉపదేశించే దివ్యమూర్తి శ్రీ విఘ్నేశ్వరుడు.
ఏకదంతునిగా కీర్తింపబడే గణాధినాథుడు మహాభారత ఇతిహాసాన్ని లిఖించిన మహాలేఖకుడు. సిద్ధి, బుద్ధి అనే దేవకాంతలకు పతి అయిన ఏకదంతుని స్మరణ వల్ల ఆధ్యాతిక జ్ఞానం లభిస్తుంది. శ్రీ నవశ్యా గణపతిని సేవించే భక్తులకు ఐహిక ఫలాలతో బాటు ఆముష్మిక సాధన కూడా సఫలమవుతుంది. నాసిక్ క్షేత్ర పర్యటనలో శ్రీ నవశ్యా గణపతి మందిర్ దర్శనీయమైన ప్రముఖ ఆధ్యాత్మిక కేంద్రం.
శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరం
శ్రీ రామతీర్థంకు సమీపంలో వెలసిన శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరం భక్తజనులను విశేషంగా ఆకర్షించే మరో దివ్యమందిరం. శ్రీ చతుః సంప్రదాయ అఖాడా వారి నిర్వహణలో ఉన్న ఈ మందిరంలో శ్రీ వేంకటేశ్వరుడు దివ్యాభరణ భూషితుడై, మందస్మితవదనారవిందుడై భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. ఈ విగ్రహాన్ని శ్రీ హథీరాంజీ శిష్యుడు ఒకరు ప్రతిష్టించినట్టుగా స్థానిక ఐతిహ్యం వల్ల తెలుస్తోంది. శ్రీ హథీరాంజీ తిరుమల దివ్యక్షేత్రంలో అఖండ తపస్సును ఆచరించి, కలియుగప్రత్యక్షదైవాన్ని ప్రత్యక్షీకరించుకున్న మహాభక్తుడు. స్వామివారితో పాచికలను ఆడిన మహానుభావుడు. ఈనాటికీ తిరుమల శ్రీవారి ఆలయంలోని వెండివాకిలి వద్ద శ్రీనివాసునితో పాచికలను ఆడుతున్న హథీరాంజీ వారి కుడ్యశిల్పాన్ని చూడవచ్చు. అంతటి భక్తుడైన హథీరాంజీ బాబా శిష్యుడు స్థాపించిన ఈ శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిరంలో రజత కిరీటధారి అయిన శ్రీనివాసుడు నయనమనోహరంగా దర్శనమిస్తాడు. కర్ణకుండాలలతో, శంఖ, చక్ర, కటి, వరద హస్తాలతో “నవ్వు రాజిల్లెడి మోము వాడై” కనిపించే స్వామిని దర్శించిన భక్తులు ప్రశాంత హృదయులై తరిస్తారు.
శ్రీ వేంకటేశ్వర బాలాజీ మందిర్ లో శ్రీ భక్తాంజనేయస్వామి కొలువైవున్నాడు. శ్రీనివాస పరబ్రహ్మ నెలవైవున్న గర్భాలయం ప్రక్కనే గల ఉపాలయంలో శ్రీ ఆంజనేయస్వామి భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. సీతాశోకనివారకుడైన కపీశ్వరుని దర్శనంతో భక్తులు భక్తితత్వం గొప్పదనాన్ని అవగతం చేసుకొంటారు. బాలాజీ మందిరంలోని మరొక ఉపాలయంలో రాధా సమేతుడైన గోవిందుడు సుందరవదనారవిందుడై దర్శనమిస్తాడు. తన వేణుగానంతో గోప బాలకులను, గోపికలనే కాక బ్రహ్మాది దేవతల్ని సైతం మైమరపింపజేసిన ఆ రాధామోహనుడు మురళీధరుడై కానవచ్చే శ్రీ బాలాజీ మందిరం నాసిక్‍ను దర్శించే భక్తులు అవశ్యంగా వీక్షించవలసిన దివ్యధామం.
@@@@@
మోదకేశ్వర గణపతి మందిరం
నాసిక్ క్షేత్రంలోని దర్శనీయ స్థలాల్లో ప్రముఖమైనది శ్రీ మోదకేశ్వర గణపతి మందిరం. నాసిక్ లోని “అసార్చివేస్” ప్రాంతంలో వెలసిన స్వయంవ్యక్త గణపతి మందిరమే శ్రీ మోదకేశ్వర మందిరం. అత్యంత ప్రాచీనమైన ఈ గణేశ మందిరంలో గణాధినాథుడు మోదక రూపంలోని విశేష దర్శనాన్ని భక్తులకు అనుగ్రహిస్తాడు. మోదక రూపంలో వెలయడం వల్ల ఈ స్వామిని “మోదకేశ్వర గణపతి”గా పూజిస్తారు భక్తులు.
కేశవరావ్ క్షేమకళ్యాణి అనే భక్తుని కలలో వినాయకుడు కనిపించి ప్రస్తుతం దేవాలయం వెలసిన స్థలంలో తాను ఉన్నట్టుగా సూచించాడట! స్వామివారి సూచన మేరకు ఈ స్థలానికి వచ్చిన కేశవరావ్‍కు విఘ్నేశుడు మోదక రూపుడై, శిలాప్రతిమగా దర్శనమిచ్చాడు. ఈనాడు భక్తులు దర్శించే ఈ మోదకేశ్వర మందిరాన్ని కేశవరావ్ క్షేమకళ్యాణి నిర్మించాడు. స్వయంభుగా వెలసిన మోదకేశ్వరుణ్ణి నాసిక పట్టణాధీశ్వరునిగా కొలుస్తారు నాసిక్ పురవాసులు.
సిద్ధి బుద్ధి ప్రదాయకుడైన గణపతికి మోదకం అత్యంత ప్రియమైన తినుబండారం. అచ్చ తెనుగులో ఉండ్రాళ్ళుగా పిలువబడే ఈ మోదకం బొజ్జ గణపయ్యకు ప్రియమైన ఆహరం కావడం వెనుక ఓ ఆసక్తికరమైన కథనం ఉంది. పూర్వం దేవతలు సమస్త ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానాన్ని దివ్యమైన మోదక రూపంలో కూర్చి పార్వతీపరమేశ్వరులకు సమర్పించారట. జగజ్జనని అయిన పార్వతీదేవి ఆ మోదకాన్ని తన పుత్రులైన గణపతి, కుమారస్వాములకు చెరి సగం పంచి ఇవ్వబోయింది. ఈ విభాగాన్ని నిరాకరించిన పుత్రులిద్దరూ ఆ మోదకం తమకే కావాలని పట్టుబట్టారు. అప్పుడు గణపతి, కుమారస్వామి ఇద్దరిలో ఎవరు తమ భక్తిని నిరూపిస్తారో వారికే మోదకం దక్కుతుందని చెప్పింది పార్వతీదేవి. తల్లి మాటను ఆలకించిన షణ్ముఖుడు తన మయూర వాహనం ఎక్కి వెనువెంటనే సమస్త తీర్థ క్షేత్రాలను దర్శించడానికి బయలుదేరాడు. వినాయకుడు మాత్రం “జగతః పితరౌ వందే పార్వతీపరమేశ్వరౌ” అంటూ తల్లిదండ్రులకు భక్తితో ప్రదక్షిణలు చేసాడు. విఘ్ననాయకుని వినయాన్ని, విజ్ఞతను వీక్షించిన హిమాలయ తనయ ఆ దివ్య మోదకాన్ని మూషికవాహనుడికి అనుగ్రహించింది. ఆవిధంగా మోదకం వినాయకునికి అత్యంత ప్రియమైన భక్ష్యంగా మారింది. ఆనాటి నుండి పార్వతీతనయుడు మోదకప్రియునిగా త్రిలోకఖ్యాతిని పొందాడు.
సంస్కృతంలో మోద అంటే అత్యంత ఉన్నతమైన సంతోషమని అర్థం. ఆవిధంగా మోదక అంటే సంతోషాన్ని కలిగించేదని అర్థం. జీవులకు నిజమైన సంతోషాన్ని కలిగించేది జ్ఞానం మాత్రమే అని సకల శాస్త్రాలు చాటుతున్నాయి. మోదకం పైనుండే పొరలు పంచభూతాలను సూచిస్తాయి. ఆ లోపల ఉండే మెత్తటి, తియ్యటి పూర్ణం భాగం ఆధ్యాత్మిక జ్ఞానానికి నిదర్శనం. ఈవిధంగా మోదకం ఈ లౌకిక ప్రపంచంలో ఉంటూనే మోక్షదాయకమైన వేదాంత జ్ఞానాన్ని సాధించే సూక్ష్మాన్ని బోధిస్తుంది. ముక్తిహేతువైన జ్ఞానదాయకునిగా కీర్తిని పొందిన శ్రీ మోదకేశ్వర గణపతి దర్శనం వల్ల భక్తుల తాపత్రయాలు తొలగి జ్ఞానప్రాప్తి కలుగుతుంది.
శ్రీ మోదకేశ్వర గణపతి మందిరంలో విఘ్నేశ్వరునితో బాటు ఐశ్వర్యప్రదాయిని, మూలప్రకృతి స్వరూపిణీ అయిన గజలక్ష్మి భక్తులకు దర్శనమిస్తుంది. ఆదర్శదాంపత్యానికి నిదర్శనమైన సీతారామచంద్రులు, చంద్రభాగా నదీ తీరవాస్తుడైన పండరివిఠలుణ్ణి కూడా దర్శించి తరిస్తారు భక్తులు.
శ్రీ మోదకేశ్వరుని ఆలయానికి అత్యంత సమీపంలో శ్రీ కాశీ విశ్వేశ్వర ఆలయం నెలకొనివుంది. ఈ ఆలయంలో శ్రీ కాశీ విశ్వేశ్వరుని దివ్యలింగం భక్తులకు అభీష్టప్రదానం చేస్తూ దృగ్గోచరమవుతుంది. శ్రీ మోదకేశ్వరుణ్ణి దర్శించిన భక్తులు భక్తవత్సలుడైన శ్రీ కాశీ విశ్వేశ్వరుణ్ణి కూడా దర్శించి భగవదనుగ్రహాన్ని పొందుతారు.
@@@@@
శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరం
నాసిక్ క్షేత్రంలోని పవిత్ర తపోవన్ ప్రాంతంలో వెలసిన దివ్యధామం శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరం. వనవాస కాలంలో శ్రీరామచంద్రుడు సీతాలక్ష్మణ సమేతుడై ఈ తపోవన ప్రాంతమంతా విహరించాడు. ఎర్రని తామరల్ని పోలిన తన మృదుపదాలతో ఈ తపోవన సీమను పరమపావనం చేసాడు సాకేత రాముడు. “నక్షత్రాణి చ గణ్యంతే/ పాంసవశ్చ క్షణాదయః/ న వీర్యాణి గణ్యంతే…” అని పురాణాలు చాటినట్టు ఆకాశంలోని నక్షత్రాలను, భూమిపైని మట్టి కణాలను లెక్కించవచ్చును కానీ శ్రీరాముని గుణగణాలను గణించగలగడం బ్రహ్మాదులకు కూడా సాధ్యం కాదు. అటువంటి అతులితగుణగణధాముడైన శ్రీరాముని రజోస్పర్శతో పునీతమయింది ఈ పావన తపోభూమి క్షేత్రం.
వనవాస కాలంలో దుర్మార్గులైన ఖరదూషణాదుల్ని సంహరించిన ప్రాంతంలో శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరం కొలువైవుంది. ఇతిహాస ప్రసిద్ధమైన ఈ మందిరం ప్రశాంత వాతావరణంలో, సుందరమై, సురుచిరమై, నయనమనోహరమై దర్శనమిస్తుంది. ఆలయ ప్రవేశద్వారం వద్ద ధనస్సు, అమ్ముల పొది ప్రతీకలు ప్రత్యేక వేదికపై కొలువుదీరి కనిపిస్తాయి. ప్రవేశ ద్వారం దాటి ప్రాంగణంలోకి ప్రవేశించగానే మూడు మూర్తులను ప్రతిబింబించే మూడు గోపురాలతో, అనేక స్తంభాలతో వెలుగొందే శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరం దర్శనమిస్తుంది. ప్రధాన మందిరానికి ఎదురుగా ఉన్న రెండు ఉపాలయాలలో శ్రీ ఆంజనేయుడు భక్తులకు రెండు రూపాలలో దర్శనమిస్తాడు. మొదటి ఉపాలయంలో లక్ష్మణప్రాణదాత, సంజీవనగిరిధారి అయిన వీరాంజనేయుడు దర్శనమిస్తాడు. రెండవ ఉపాలయంలో వినమిత గాత్రుడై చేతులు జోడించి నిలచిన దాసాంజనేయుడు దృగ్గోచరమవుతాడు. అనన్య వీరత్వానికి, అగణ్య దాసభావానికి నిలువెత్తు నిదర్శనమైన మారుతీ దర్శనంతో భక్తిభరితులవుతారు భక్తులు.
శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరంలోకి ప్రవేశించగా, ప్రధాన మందిరంలో గదా పద్మ శంఖ చక్రధరుడైన శ్రీమన్నారాయణుడు లక్ష్మీసహితుడై భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు. జగన్మాత అయిన లక్ష్మీదేవి పద్మపుష్పాన్ని ధరించి, అభయముద్రాంకితయై, ప్రసన్నవదనంతో దర్శనమిస్తుంది. “శంఖాంభోజ/ గదా సుదర్శన ధరైః/ సంకీర్తమాన సురైః” అన్నట్టుగా సకల దేవతలు, సర్వజీవులు సదాకాలం భజించే శ్రీమహావిష్ణువును ఈ లక్ష్మీనారాయణ మందిరంలో కనులారా తిలకించి ధన్యులవుతారు భక్తులు. పట్టుపీతాంబరాలతో దేదీప్యమానంగా ప్రకాశిస్తూ దర్శనమిచ్చే శ్రీ లక్ష్మీనారాయణుల దివ్యదర్శనాన్ని పొందిన భక్తులు అలౌకిక ఆధ్యాత్మిక భావనతో పునీతులవుతారు.
శ్రీ రామరతన్ మహంతు అనే భక్తునికి భగవత్సాక్షాత్కారం కలిగిన తరువాత 1904 వ సంవత్సరంలో ఈ లక్ష్మీనారాయణ మందిర్‍ను నిర్మించారు. ఈ మందిరంలో శ్రీ లక్ష్మీనారాయణులతో బాటు సీతా లక్ష్మణ సహిత శ్రీరామచంద్రుడు, గోపీజనమోహకుడైన శ్రీ ద్వారకాధీశుడు కొలువైవున్నారు.
శ్రీ లక్ష్మీనారాయణ మందిరానికి ఓ ప్రత్యేకత ఉంది. పన్నెండేళ్ళకు ఒకసారి సంభవించే గోదావరీ మహాకుంభమేళా సందర్భంగా నాసిక్ లో జరిగే షాహీస్నాన్ సంరంభం ఈ మందిరం నుండే ఆరంభమవుతుంది. నాసిక్ కుంభమేళాలో పాల్గొనే మహంతులు, మహామండలేశ్వరులు, సాధువులందరూ షాహీస్నాన్ రోజు ఉదయమే ఈ లక్ష్మీనారాయణ మందిరాన్ని చేరుకొంటారు. ఇక్కడి నుండి మేళతాళాలతో, బాజాభజంత్రీలతో భవ్యమైన ఊరేగింపును నిర్వహిస్తూ రామతీర్థాన్ని చేరుకొంటారు.
@@@@@
శ్రీ రామచంద్ర పంచముఖీ హనుమాన్ మందిరం
నాసిక్ పుణ్యధామంలో వెలసిన విశిష్ఠ ఆలయం శ్రీ రామచంద్ర పంచముఖీ హనుమాన్ మందిరం. నాసిక్ లోని పురాతన ఆలయాల్లో ఒకటిగా భావించబడే ఈ శ్రీరామచంద్ర పంచముఖీ హనుమాన్ మందిరంలో సీతాలక్ష్మణ సహితుడైన శ్రీరామచంద్రునితో బాటు ఐదు ముఖాలను కలిగిన పంచముఖ ఆంజనేయస్వామి కొలువైవున్నాడు.
పంచముఖ ఆంజనేయుని ఆలయాలు భారతదేశంలో అరుదుగా ఉన్నాయి. నాసిక్ లో వెలసిన ఈ ఆలయం కాకుండా ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని కర్నూలు జిల్లాలోని మంత్రాలయా శ్రీక్షేత్రానికి సమీపంలో పంచముఖీ అన్న పేరుతో పంచముఖ ఆంజనేయుని క్షేత్రం వెలసివుంది.
నాసిక్ లోని పంచముఖీ హనుమాన్ మందిరంలో కొలువైవున్న పంచముఖ ఆంజనేయుడు అలౌకిక తేజస్సుతో అలరారుతూ భక్తులకు దర్శనమిస్తాడు.
పంచముఖ ఆంజనేయుని పంచముఖాలలో వానర ముఖంతో బాటు నరసింహ, ఆదివరాహ, హయగ్రీవ, గరుడ ముఖాలు దర్శనమిస్తాయి. తూర్పుదిక్కున ఉండే ఆంజనేయ ముఖం మానవులకు శుద్ధమైన మనసును, సఫలతను కటాక్షిస్తుందని, దక్షిణ దిశన దర్శనమిచ్చే ఉగ్రనరసింహుని ముఖం జయసిద్ధిని, నిర్భయత్వాన్ని కలిగిస్తాయని శాస్త్రాలు వివరిస్తున్నాయి. పశ్చిమ దిక్కును వీక్షించే గరుత్మంతుని ముఖం భక్తులకు దుష్టశక్తుల నుండి రక్షణను కటాక్షిస్తుందని, ఉత్తరదిశగా ఉండే వరాహస్వామి ముఖం సకలాభివృద్ధిని, ఐశ్వర్యాన్ని కలిగిస్తుందని చెబుతారు. ఆకాశదిశగా ఉన్న హయగ్రీవ ముఖ దర్శనంతో సకల విద్యాప్రాప్తి లభిస్తుందని శాస్త్రాలు విశదీకరిస్తున్నాయి. ఈవిధంగా పంచముఖ ఆంజనేయుని విరాట్ రూప దర్శనం వల్ల ఐహిక, ఆముష్మిక సిద్ధులను సాధిస్తారు భక్తులు.
“ఆంజనేయో/ మహావీరో/ హనూమాన్/ మారుతాత్మజః/తత్వజ్ఞానప్రదః/ సీతాదేవీ ముద్రా ప్రదాయకః” అని స్తుతించినవారికి సద్గతులను ప్రసాదిస్తాడు ఈ పంచముఖీ ఆంజనేయుడు.
“అశోక వనికాచ్ఛేత్తా/ సర్వమాయా విభంజనా/ సర్వ బంధా విమోక్తా చ/ రక్షోవిధ్వంసకారకః” అని కొనియాడినవారికి కలిగే సర్వ భయాలను, ఉపద్రవాలను నివారిస్తాడు శ్రీ ఆంజనేయుడు.
“చతుర్ బాహుర్/ దీనబంధుర్/ మహాత్మా భక్తవత్సలః/ సంజీవన నగా హర్తా/ శుచిర్ వాగ్మీ/ ధృడవ్రతః” అని తలచినవారికి శ్రీ రామ భక్తితో బాటు ముక్తికారకమైన వేదాంత జ్ఞానాన్ని ఉపదేశిస్తాడు ఈ పంచముఖీ ఆంజనేయుడు.
అహిరావణుడనే రాక్షసుడు రామలక్ష్మణుల్ని అపరించి, పాతాళంలో దాచినప్పుడు వారిని విడిపించడానికై వెళ్ళిన ఆంజనేయుడు అహిరావణుని పంచ ప్రాణాలను కలిగిన ఐదు దీపాలను ఒకేసారి ఆర్పివేయడానికై పంచముఖాలు ధరించాడనే పురాణ కథను ఆలయ అర్చకులు చెబుతారు.
సర్వ భీతి నివారకుడైన, సర్వాభీష్టప్రదాయకుడైన శ్రీ ఆంజనేయుణ్ణి శ్రీ రామచంద్ర పంచముఖీ హనుమాన్ మందిరంలో దర్శించిన భక్తులు శ్రీరామ నామ ధ్యాని నిరతులై ధన్యులవుతారు. కపిశ్రేష్ఠుడు, వానరసేనా నాయకుడు, భవిష్యద్ బ్రహ్మ అయిన శ్రీ పంచముఖీ ఆంజనేయుని దర్శనంతో నాసిక్ క్షేత్ర దర్శనం సంపూర్ణమవుతుంది.
@@@@@